БАЛАНД БАРДОШТАНИ САМАРАНОКИИ ИННОВАТСИОНӢ ДАР СОҲАИ ЧОРВОДОРӢ
Расидан ба рушди устувори иқтисодӣ, беҳтар кардани сифати зиндагии аҳолӣ, таъмини амнияти озуқавории кишвар мушкилоти иқтисодиёти Тоҷикистон мебошанд, ки ҳалли онҳо танҳо дар доираи рушди инноватсионии сектори аграрии ватанӣ, аз ҷумла чорводорӣ имконпазир аст.
Комплекси агросаноатӣ як низоми мураккаби иҷтимоӣ-иқтисодӣ мебошад, ки аз унсурҳои гуногуни сохторӣ ё зернизомҳо иборат аст. Пайвасти марказии он кишоварзӣ мебошад, ки дар он истеҳсоли маҳсулоти чорводорӣ ҷойи махсусро ишғол мекунад [1].
Зернизомҳо дар соҳаи чорводорӣ бо хусусияти функсионалӣ ва ташкилӣ фарқ мекунанд. Зернизомҳои функсионалӣ иборатанд аз: биологӣ, техникӣ, технологӣ, иҷтимоӣ, экологӣ ва иқтисодӣ, ки ҷанбаҳои гуногуни раванди такрористеҳсолкуниро инъикос мекунанд.
Механизми асосии ноил шудан ба ҳадафи асосии низоми чорводорӣ рушди инноватсионӣ мебошад ва категорияҳои асосӣ, ки асоси методологияи таҳқиқоти онро ташкил медиҳанд, такрористеҳсолӣ, самаранокӣ, пуршиддат, рақобатпазирӣ, инноватсионӣ, раванди инноватсионӣ, фаъолияти инноватсионӣ, ҷолибияти инноватсионӣ, сиёсати инноватсионӣ, сармояи инноватсионӣ, сармоягузорӣ мебошанд.
Инноватсия натиҷаи ниҳоии ҷорӣ намудани маҳсулоти нав (такмилшуда), таҷҳизот, технология, ташкили истеҳсолот, низоми идоракунии он бо мақсади ба даст овардани самараҳои мухталиф ва суръатбахшии раванди тавсеаи такрористеҳсоли иҷтимоӣ мебошад [2].
Селексияи чорводорӣ бо як қатор вазифаҳои ҳалшаванда, сатҳи гуногуни манфиатҳои иқтисодӣ тавсиф меёбад, ки мавҷудияти навъҳои гуногуни самаранокии фаъолияти инноватсияро дар назар дорад, ки ҷанбаҳои гуногуни раванди такрористеҳсолкуниро инъикос мекунад
(Расми 1).
Расми 1 – Таснифи намудҳои самаранокии инноватсия дар чорводорӣ
Самаранокии иқтисодии миллии чорводорӣ дараҷаи қонеъгардонии эҳтиёҷоти давлат ба маҳсулоти чорводориро, ки истеҳсолкунандагони ватанӣ истеҳсол мекунанд ва амнияти озуқавории кишварро тавсиф мекунад.
Самаранокии минтақавии чорводорӣ сатҳи истифодаи потенсиали инноватсионии соҳаро дар минтақа ва дараҷае, ки аҳолиро ба маҳсулоти чорво қонеъ мегардонад, муайян мекунад.
Маҳсулнокии маҳаллӣ оид ба чорводорӣ ба сатҳи сифатан такрористеҳсоли истеҳсолкунандаи мол инъикос меёбад, ки имкон медиҳад нишондиҳандаҳои молиявӣ, иҷтимоӣ ва экологии соҳа беҳтар карда шаванд.
Самаранокии инноватсия дар соҳаи чорводорӣ бо ҳамбастагии мураккаби нишондиҳандаҳо тавсиф карда мешавад, ки вобаста ба намудҳои он низоми карда мешаванд ва унсурҳои гуногуни раванди такрористеҳсол ва дараҷаи истифодаи захираҳо ё омилҳои истеҳсолиро инъикос мекунанд.
Самаранокии техникӣ-технологии инноватсия аз он вобаста аст, ки низоми оқилонаи хоҷагии деҳқонӣ ва чорводорӣ бо истифодаи нишондиҳандаҳо ба монанди афзоиши истеҳсоли маҳсулоти чорводорӣ ба 1 га замини кишоварзӣ ба даст оварда мешавад. Замин ва 1 сар чорвои шартӣ, кам шудани шиддатнокии энергетикии маҳсулот ва ғайра. Меъёр аз ҳадди аксар зиёд кардани истеҳсоли маҳсулоте мебошад, ки ҷавобгӯи талаботи бозор ба як воҳиди захираҳои истифодашуда мебошад.
Самаранокии иқтисодии инноватсия тавассути ба даст овардани даромаднокии иловагии истеҳсолот тавассути баланд бардоштани сифати захираҳо муайян карда мешавад ва бо чунин нишондиҳандаҳо ба монанди кам кардани хароҷот, афзоиши фоида, даромаднокӣ, ҳосилнокии меҳнат ва ғайра чен карда мешавад.
Самаранокии иҷтимоии инноватсия сифати зиндагии аҳолиро инъикос мекунад ва бо афзоиши музди меҳнати кормандони соҳа, таносуби даромади воқеӣ ва арзиши зиндагӣ ва беҳтар шудани нишондиҳандаҳои демографӣ муайян карда мешавад. Меъёр беҳтар кардани сифати зиндагии кормандони соҳаи чорводорӣ мебошад.
Самаранокии экологии инноватсия бо беҳтар кардани муҳити зист муайян карда мешавад. Барои арзёбии он чунин нишондиҳандаҳо истифода мешаванд, ба монанди афзоиши истеҳсоли маҳсулотӣ аз ҷиҳати экологӣ тоза барои як воҳиди арзиши умумӣ ва миқёси хусусияти барқарорсозӣ. Меъёр ин ҳифз ва беҳтар намудани муҳити табиӣ мебошад.
Хусусияти таҳлили самаранокии инноватсия дар соҳаи чорводорӣ баррасии ҳатмии хатарҳои технологӣ ва тиҷоратӣ, омилҳои вақт, миқёс, сифат ва шароити истифодаи инноватсия мебошад [3].
Ҳамин тавр, омӯзиши рушди инноватсионии чорводорӣ ба категорияҳои асосии усули такрористеҳсолӣ асос ёфтааст, ки имкон медиҳад ҳам қонунҳои дохилӣ ва ҳам берунии рушд ва ҳам робитаи унсурҳои низом ба инобат гирифта шаванд.
Омӯзиши масъалаҳои методологии рушди инноватсионии чорводорӣ нишон медиҳад, ки самтҳои равандҳои инноватсионии соҳа бо рушди зернизомҳои он муайян карда мешаванд, ки бо ҳам зич алоқаманданд. Агар механизми ташкилию иқтисодии фаъолияти инноватсия дар соҳаҳои гуногун якхела бошад, пас роҳҳои рушди инноватсия хусусиятҳои хоси худро доранд, ки барои соҳаи муайяни фаъолият хос мебошанд. Самтҳои асосии инноватсия дар соҳаи чорводорӣ гурӯҳбандӣ карда шудаанд ва дар онҳо ишора карда шудаанд: биологӣ, техникӣ – технологӣ, ташкилӣ – иқтисодӣ
(Расми 2).
Расми 2. Самтҳои ҷараёни инноватсия дар чорводорӣ
Дар соҳаи чорводорӣ самтҳои биологие, ки ба истифодаи хоҷагиҳои чорводорӣ асос ёфтаанд, нақши махсус ва муҳим доранд: хусусияти хӯронидан, потенсиали генетикӣ, муҳандисии генетикӣ, мақоми иммунологӣ ва ғайра.
Самтҳои техникӣ – технологӣ, истифодаи таҷҳизоти захирасарфакунӣ ва энергия, инчунин технологияҳои захирасарфакунии истеҳсолиро барои баланд бардоштани самаранокии истифодаи захираҳои саноатӣ имкон медиҳанд.
Соҳаҳои ташкилӣ-иқтисодӣ ташкили оқилонаи истеҳсолот, такмили кадрҳои баландихтисос, такмили идоракунии рушди инноватсия ва ғайраҳоро дар бар мегиранд, ки роҳҳои гуногуни инноватсияро ҳамоҳанг месозанд [4].
Афзалият ба чунин соҳаҳо инноватсияи саноат дода мешавад, ки рақобатнокии истеҳсолотро дар муддати кӯтоҳ баланд бардошта, зуд баргардонидани маблағро таъмин мекунад, аз ҷиҳати камхарҷтарин ва камхарҷ мебошад. Дар байни онҳо, соҳаҳои биологӣ муайян шудааст:
– беҳтар кардани таркиби зот ва генофонди чорво;
– дар байни техникӣ-технологӣ – беҳтар кардани шароити хӯрокворӣ, ҷорӣ намудани равандҳои технологии баландихтисос;
– дар байни бахшҳои ташкилӣ-иқтисодӣ татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ оид ба ташкили пӯсти сермаҳсули чорводорӣ, мутаносибгардонии нишондиҳандаҳои зербахшҳои чорводорӣ.
Бояд қайд кард, ки ин соҳаҳо бо ҳам алоқамандии зич доранд ва ба ҳамдигар таъсир мерасонанд.
Захираҳои маҳдуди сармоягузорӣ рушди афзалиятноки технологияҳои истеҳсолиро дар назар доранд, ки на танҳо самаранок, балки арзиши кам доранд.
Ин технология имкон медиҳад, ки самаранокӣ ва рақобатпазирии маҳсулоти чорводорӣ баланд бардошта шавад, бо хароҷоти ками сармоягузорӣ ва амнияти экологӣ қобили таваҷҷуҳ аст.
Рушди равандҳои инноватсия дар чорводорӣ аз бисёр ҷиҳат ба мутобиқатии арзёбии параметрҳои оптималии соҳа, ки ба миқёси истеҳсоли маҳсулоти чорво ва самаранокии он таъсир мерасонад, муайян карда мешавад.
Рӯйхати адабиёт ва сарчашмаҳо
- Мадаминов А.А. Проблема устойчивого развития аграрного сектора Таджикистана – Душанбе, ТАУ, 2006 – 300 с.
- Шодиев Б.С. Рушди устувори соҳаи чорводорӣ дар вилояти Хатлон.- Душанбе: «ЭР-граф», 2017. – 172 с.
- Садриддинов Н.Т., Шодиев Б.С., Наимов Б.К. Объективная необходимость и основные предпосылки устойчивого развития аграрного сектора в рыночных условиях // Вестник Курган-Тюбинского государственного университета имени Носира Хусрава, 2016.-№ 1/1 (35) – Курган-Тюбе, – С. 109-110.
- Инновационная деятельность в аграрном секторе экономики России / Под ред. И.Г. Ушачева, И.Т. Трубилина, Е.С. Оглоблина, И.С. Санду. – М.: Колос, 2007. – 40,8 п.л., в т.ч. авторских 1,2 п.л.
- Артемова, Е.И. Развитие инновационных процессов в животноводстве / В.И. Нечаев, Е.И. Артемова, С.М. Резниченко, А.В. Волненко. – Краснодар: Просвещение-Юг, 2007. – 16,9 п.л., в т.ч. авторских 4,2 п.л.
- Артемова, Е.И. Экономические аспекты инновационного развития животноводства: Монография / Е.И. Артемова. – Краснодар, 2008. – 16,0 п.л.
Шодиев Бурхониддин Саидалиевич – саромӯзгори
факултети менеҷменти Донишгоњи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав