Дар забони осори Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ истилоҳоте мавриди таҳқиқ қарор мегиранд, ки ба мафҳумҳои дину мазҳаб, тафриқаҳои мазҳабӣ, гурӯҳҳои махсуси динию тасаввуфӣ вобастаанд. Зимнан бояд қайд кард, ки дар аксари асарҳои ба мавзӯи тасаввуф бахшидашуда ба ин ё он дараҷа роҷеъ ба ҷараёну равияҳои мазҳабию ирфонӣ маълумот дода шудааст ва табиист, ки дар рафти муҳокимаи ин қазия ба масъалаи таҳлили истилоҳоти тасаввуфӣ низ таваҷҷуҳе зоҳир мегардад.
Ин гурӯҳи луғавӣ-маъноӣ дар навбати худ вобаста ба мундариҷа ва мавзӯъ зергурӯҳҳои дигарро ташкил медиҳад.
а) Қаблан истилоҳотеро бояд баррасӣ намуд, ки мафҳумҳои умумии эътиқоду имон ва мутобаат ба имонро мефаҳмонанд: вожаи «имон», таркибу ибораҳои «гаҳвари имон», «имон оред», «дил аз имон биканд», «оби имонро… марез», «роҳи имон» ва «ба имон омадем» ба ин гурӯҳ шомиланд:
Даст дар тоат занему чашм дар имон диҳем,
Бар умеди он-к бинмоӣ, ки худ имон туӣ.
Мегӯ суханаш баста дар гӯши дил оҳиста,
То куфр ба пеш орад сад гаҳвари имонаш.
Мустафо боз биояд, ҳама имон оред.
Зан битарсиду дил аз имон биканд,
Дар Худои Мӯсиву Мӯсо гурез,
Оби имонро ба фиръавнӣ марез.
Истилоҳоти «эътиқод», «муътақид», «шогирди хоси Холиқ», «худодон», «ихлоси ҷон» низ аз рӯи ғояю мундариҷаю мавзӯъ шомили ҳамин гурӯҳи луғавию маъноӣ мебошанд:
Имрӯз зарбатҳо хӯрӣ в-аз рафта ҳасрат хӯрӣ
З-он эътиқоди сарсарӣ, з-он дини сусти бесукун.
Не, балки шоҳи мутлақӣ, бар гулрухон мулки ҳақӣ,
Шогирди хоси холиқӣ, аз ҷумла афсунҳо ғанӣ.
Ҳар ҷисмро ҷон мекунад, ҷонро худодон мекунад.
К-ӯ чӣ омезад зи оғози ниҳон,
Дар ибодатҳову дар ихлоси ҷон?
б) Истилоҳоти «зиндиқ», «ҷоҳилон», «муъриз», «мункир» ононеро мефаҳмонанд, ки баръакси истилоҳоти дар банди боло таҳлилёфта аз ислому аз дин рӯ гардонанд:
Ҳар ки ӯро самоъ маст намекард,
Мункираш дон, агарчи кард иқрор.
Ӯ ба ҳукми ҳоли худ мункир будӣ,
З-ин рисолат муъризу кофир шудӣ.
Соате кофир кунад сиддиқро,
Соате зоҳид кунад зиндиқро.
Анбиёро кори уқбо ихтиёр,
Ҷоҳилонро кори дунё ихтиёр
Ба ин гурӯх вожаҳое низ дохиланд, ки ба мафҳуми куфру кофирӣ мутааллиқанд ва ононеро ифода менамоянд, ки ба ин ё он дину мазҳаб муътақид нестанд, ба ягон дину мазҳаб итоат надоранд. Лекин вобаста ба ғояи ашъори Мавлавӣ ва мавқею истифодаи ин истилоҳот аён аст, ки ин истилоҳот асосан нисбат ба ононе нигаронида шудаанд, ки исломпазир нестанд. Аз ин гурӯҳ истифодаи истилоҳоти «куфр», «кофир» шакли ҷамъи тоҷикияш «кофирон», «кофирҳо» шакли ҷамъи арабияш «куффор” ва ғайра дучор омаданд:
Гар будӣ хуни мусулмон коми ӯ,
Кофирам, гар бурдаме ман номи ӯ.
Анбиё дар кори дунё ҷабрианд,
Кофирон, дар кори уқбо ҷабрианд.
Тараби ошиқон, биҷунбон тор,
Бизан оташ ба муъмину куффор.
Кофириҳои зулфи кофири ту,
Гашта з-имон ҷумла имонтар.
в) Як гурӯҳ истилоҳот мафҳуми дину мазҳабро мефаҳмонанд, аз ҷумла вожаи арабии «дин», калимаи аслан тоҷикии «кеш». Калимаи «миллат» ҳам, ки иқтибос аз забони арабӣ аст, ба калимаҳои «дин» ва «кеш» ҳаммаъно аст. Истилоҳи «миллат» дар ашъори Мавлавӣ камистеъмол аст. Вожаи арабиасоси «мазҳаб» ҳам бештар ба маънои дину оин истифода мегардад:
Қурби панҷаҳ кас зи хешу қавми ӯ,
Ошиқона сӯйи дин карданд рӯ.
Шукр Эзидрову Исоро, ки мо
Гаштаем он кеши Ҳақро раҳнамо.
Ошиқонро миллату мазҳаб Худост.
З-ин хаёли раҳзани роҳи яқин,
Гашт ҳафтоду ду миллат аҳли дин.
Вобаста ба қудрати дин, устувории он тавсеаю густариш ва покию сафвати дин бо истилоҳи «дин» ибораҳои зиёде сохта шуданд: «дини ҳақиқӣ», «дини сусти бесутун», «пайки дин», «тахти дин», «шоҳи дин», «мулки дин», «кори дин», «дини пок», «носеҳи дин», «аҳли дин», «азби дин», «малики дин», «ҳомили дин», «явми дин», «бӯйи дин», «роҳи дин», «дини Худо», «дини Ҳақ», «ҳисси динӣ», «динӣ».
Матнҳо:
Тарки хӯру хуфтанӣ гӯ, рав дини ҳақиқӣ ҷӯ,
Имрӯз зарбатҳо хӯрӣ в-аз рафта ҳасратҳо хӯрӣ
З-он эътиқоди сарсарӣ, з- он дини сусти бесукун.
Аз айн ба ғайб роҳ дорем,
Зеро ҳамроҳи пайки динем.
Одам дигар бор омада, бар тахти дин такя зада.
Ҳар лаҳза гӯяд шоҳидин:
-Оре чунину сад чунин.
Буд шоҳе дар замони пеш аз ин,
Мулки дунё будашу ҳам мулки дин.
Ҳайф меомад маро, к-он дини пок,
Дар миёни ҷоҳилон гардад ҳалок.
Носеҳи дин гашта он кофир вазир,
Ғайри азби дин азоб аст он ҳама.
Он сутунро дафн кард андар замин,
То чу мардум ҳашр гардад явми дин.
Ҳисси дунё нардбони ин ҷаҳон,
Ҳисси динӣ нардбони осмон.
Ҳар кӣ бӯяш нест, бебинӣ бувад,
Бӯй он бӯй аст, к-он динӣ бувад.
г) Истилоҳоте, ки ислом, шариату суннат ва ашёю амали ба онҳо иртиботдоштаро мефаҳмонанд, гурӯҳи дигари луғатро ташкил медиҳанд. Албатта, дар доираи ин гурӯҳ луғоте ҳастанд, ки баъзе тафриқаҳои исломро (аз ҷумла шиаву сунниро) ифода менамоянд. Ин маънии онро надорад, ки ислом як ҷараёни парокандаи бенизом бошад.
Ба ин гурӯҳи луғавӣ-маъноӣ чунин истилоҳотро мансуб донистан мумкин аст: «ислом», «мусулмон», «мусулмонон», «муслимин», «мусулмонӣ», «муъмин», «муъминон», «муъминин», «муъминсӯз», «шаръ», «қуръонпазир», «суннат», «суннати пайғамбар», «шиа», «исмоилиён», «уммати Ёсин»:
Кофири садсола чун бинад туро,
Саҷда кунад, зуд мусулмон шавад.
Румирухони маҳваш зоида аз хоки ҳабаш,
Чун ту мусулмонони х (в) аш берун шуда аз кофарӣ.
Сарандозон, сарандозон, сарандозӣ, сарандозӣ,
Мусулмонон, мусулмонон, мусулмонӣ, мусулмонӣ.
Бас сангу бас гаҳвар шудам, бас муъмину кофар шудам,
Дӯзаху ҷойи кофирон, ҷаннату ҷойи мӯъминон,
Ишқ барои ошиқон, маҳв сазои нафси мо.
Оташе буданд муъминсӯзу бас.
Ай рӯҳ, роҳи ин танӣ в-ай шаръ, мифтоҳи манӣ,
В-ай ишқ, шангу раҳзанӣ в-ай ақл дафтар мекашӣ.
Гуфт: – Оре, чун таваккул раҳбар аст,
Ин сабаб ҳам суннати пайғамбар аст.
Кай тавон бо шиа гуфтан аз Умар?
Кай тавон барбат задан дар пеши хар.
Ман чун исмоилиёнам, бе ҳазар,
Бал чун Исмоил озодам зи сар.
ғ) Гурӯҳи дигари истилоҳот вожаҳое ҳастанд, ки номи мазҳабу адёни ғайриисломро мефаҳмонанд. Истифодаи чунин истилоҳот дар осори Мавлавӣ асоси таърихию сиёсӣ дорад.
Дар баробари ин Мавлавӣ фарде буд, ки нисбат ба ҳама дину оин эҳтиром дошт, ҳатто баробарҳуқуқии ҳамаи динҳоро тарафдорӣ мекард. Ин гурӯҳи луғавиро низ вобаста ба нисбаташон ба адёни гуногун ба гурӯҳҳои зерин тасниф намудан мумкин аст:
- Истилоҳоте, ки ифодагари номи дини насронӣ ва ашёву амали ба он марбут мебошанд. Таваҷҷуҳ ба масеҳият боиси он шудааст, ки Мавлоно дар асарҳои худ воқеият ё амалҳоеро, ки ба мазҳаби насронӣ ва муътақидони он марбутанд, истифода намояд. «Эҳтироми Мавлоно ба ҳама динҳо ва хосса масеҳият барои баъзеҳо сабаб шудааст, ки ӯро ҳатто масеҳӣ бихонанд» [59, с. 19].
Ҳамин тариқ, дар осори шоир чунин истилоҳоти ифодакунандаи дини насронӣ ва ашёву амали ба он марбут ба кор бурда шудаанд: «дини Исӣ», «аҳкоми Масеҳ», «дини Исо», «уммати Исо», «дини Исавӣ», «масеҳоӣ», «насронӣ (гудоз)», «насрониён», «тоифаи насрониён, «тарсо», «тарсоён» «мадди тарсо», «тарсобача», «роҳиби тарсо», «салибдор» ва ғайра.
Мисолҳо:
Агар бар зиндагон резӣ, бурун парранд аз гардун
В -агар бар мурдагон резӣ, шавад мурда масеҳоӣ.
Буд шоҳе дар ҷуҳудон зулмсоз,
Душмани Исову насронигудоз.
Тоифа(й) насрониён баҳри савоб,
Чун расидандӣ бад-он номи китоб.
З-он турраи рӯҳонӣ, з-он силсилаи ҷонӣ,
Зуннори ту барбаста ҳам муъмину тарсо ҳам.
Гуфт: Тарсоён паноҳи ҷон кунанд,
Дини худро аз малик пинҳон кунанд.
2). Истилоҳоти «габр», «габроӣ», «оташпараст», «мӯғ» муътақидону пайравони оини оташпарастию зардуштиро мефаҳмонанд:
Гар муяссар кардани Ҳақ раҳ будӣ,
Ҳар ҷуҳуду габр аз ӯ огаҳ будӣ.
3). Якчанд истилоҳот ба дини яҳудӣ алоқаманданд: «дини Мусо», «ҷуҳуд», «ҷуҳудон», «ҷуҳудӣ».
Мисолҳо:
Сад ҳазорон муъмини мазлум кушт,
Ки паноҳам дини Мӯсорову пушт.
Аз ҷуҳуду аз ҷуҳудӣ растаем,
То ба зунноре миёнро бастаем.
4). Дар осори Мавлавӣ истилоҳоти дигаре корбаст шудаанд, ки ба мафҳуму ашёҳои бутпарастӣ мутааллиқанд: «бут», «бутҳо», «бутпараст», «бутпарастон», «бут парастидан».
Якчанд мисол:
Он бут ба хаёл дарнағунҷад,
Бутҳо ба хаёлхона махрош.
Ҷумла буту бутпараст чун ӯст,
Ғайри кулу ҷумла чист, ҷуз лош!
Бут парастӣ, чун бимонӣ дар сувар,
Сураташ бигзору дар маънӣ нигар,
5). Гурӯҳе аз ин истилоҳот ифодагари ҷараёнҳои махсуси фалсафӣ- ирфонӣ ё тасаввуфианд.
Дар ашъори шоир як гурӯҳ истилоҳоте мавриди истифода гардидаанд, ки номҳои баъзе ҷараёну равияҳои фалсафию ирфонӣ ё тасаввуфианд: «ихвони сафо», «ҷабрӣ», «ҷабриён», «истидлолиён» (гурӯҳе аз файласуфон, ки ба ҳар даъво иддио ва далел талаб мекунанд, «ваҳҳобон», «суфастоиён» (ҷараёни фалсафӣ дар Юнони қадим, ки олам ва мавҷудотро хаёлӣ медонистанд), «муътазилӣ», «аҳли эътизол», «ҷабрию қадарӣ», «аҳли далқ», «аҳли футувват», «усулӣ»:
Гар надорӣ ту дами хуш дар дуо,
Рав, дуо мехоҳ з-ихвони сафо.
Ҳаст сунниро яке тасбеҳи хос,
Ҳаст ҷабриро зиди он дар манос.
Пойи истидлолиён чӯбин бувад…
Лек ваҳҳобон, ки бе иллат диҳанд,
Бу, ки дасте бар сари зишташ ниҳанд.
Аз сабаб сӯзиш ман савдоиям,
Дар хаёлоташ чу суфастоиям.
Ҳар кӣ дар ҳис монд, ӯ муътазилист,
Гар чӣ гӯям:- Сунниям, аз ҷоҳилист.
Сухраи ҳиссанд аҳли эътизол,
Хешро суннӣ намоянд аз зилол.
Камоли васли Худованд Шамси Табрезӣ,
Гузаштааст зи авҳоми ҷабрию қадарӣ.
Ҷамъ гаштандӣ зи ҳар атроф халқ,
Аз зариру лангу шаллу аҳли далқ.
Халқ гуфтандаш, ки дар бикшудаем,
Мо сахӣ в-аҳли футувват будаем.
Пеши устоди усулӣ, ҳам усул
Хонад он шогирди чусти беҳусул.
Тасаввуф чун соири рӯйдодҳои мафкуравӣ дорои амалияи ба худ хос буда, чун падидаи алоҳидаи иҷтимоӣ низ қонуну қавоиди муайян дорад.
Дин ва тасаввуф чун яке аз ашколи шуури ҷамъиятӣ дар афкори сиёсиву иҷтимоии ҷомеа ҷойгоҳи вижаеро ишғол менамояд. Ҳамаи ин ҷанбаҳои амалию иҷтимоии дину тасаввуф соҳиби ифодаҳои махсуси худ мебошанд.
Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ мутафаккир ва назариётчии барҷастаи мардуми форсизабон аст. Ашъори ӯ бо вуҷуди тасвири масоили гуногуни назарию фалсафӣ ва амалияи тасаввуф ба қалбҳо зуд маскан мегирад, зеро ғояи асосии эҷодиёти ӯ тараннуми ҳолати рӯҳию мақсаду мароми инсон аст.
Ҳар он фард, ки ашъори ӯро мутолиа менамояд, бегумон, аз пайи ҳифзи сатрҳои равону ҷаззоби он мегардад, мутрибу муғаннӣ онҳоро ба оҳанг медарорад, муҳаққиқон ба нияти таҳқиқи ҷанбаҳои гуногуни илмии онҳо қалам ба даст мегиранд.
Амиршоев Атохоҷа, омӯзгори кафедраи
забони тоҷикии ДДБ ба номи Носири Хусрав