Муҳоҷират яке аз омилҳои ниҳоят муҳиме, ки ҳолати шуғли тамоми гурӯҳҳои иҷтимоӣ ва демографии аҳолиро нисбатан пурра инъикос менамояд. Муҳоҷирати одамон ин ба маънои омодаву тайёр будани аҳолӣ ба иваз кардани мақоми иҷтимоӣ, касбу тахассус, соҳаи шуғл, ҷои зист ва ғайра ба ҳисоб меравад.

Омӯзиши масъалаҳои муҳоҷират дар ҳудуди Иттиҳоди Аврупо бевосита ба ҷанбаи таърихии равандҳои муҳоҷирати дохилӣ ва ҳам дар Аврупои Ғарбӣ алоқаманд аст. Самт ва динамикаи ҳаракати захираҳои меҳнатӣ дар Иттиҳоди Аврупо, инчунин тамоюлҳои онҳо таърихан дар натиҷаи ҳодисаҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, технологӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ дар Аврупо ва ҷаҳон мебошанд. Аз ин рӯ, муайян намудани марҳилаҳои рушди равандҳои муҳоҷират дар ҳудуди Иттиҳоди Аврупо танҳо бо назардошти таҳлили комплексии ҷанбаҳои гуногуни рушди таърихии ин қаламрав ба назар гирифташуда аст.

Аз ин нуқтаи назар, марҳилаҳои зерин дар рушди равандҳои муҳоҷират дар ҳудуди Иттиҳоди Аврупо имконпазир аст:

Марҳилаи 1: охири асри XIX – оғози ҷанги якуми ҷаҳон. Дар айни замон, консепсияи сармояи кишварҳои дар ҳоли рушд (Британияи Кабир, Олмон, Фаронса ва ғ.)

Марҳилаи 2:  давраи байни ду ҷангҳои ҷаҳонӣ (1918-1939). Дар айни замон, гардиши мутақобилаи муҳоҷират дар Аврупо, аз сабаби барқарорсозии иқтисодиёти мамлакатҳои пурқувват ва талаботҳои баланди талаботи меҳнатӣ дар ҳар яке аз онҳо коҳиш ёфт. Рӯйихати кишварҳо-содироткунандагони захираҳои меҳнат дар ин давра, ба истиснои Австрия-Венгрия ва кишварҳои Балкан, аз ҷониби Иёлоти Муттаҳида ва империяи Русия тамаркуз мекунанд. Тағйири Иёлоти Муттаҳидаи Амрико аз маркази анъанавии ҷалби меҳнати асосии содиротии он бо оқибатҳои манфии иҷтимоӣ ва иқтисодии Департаменти Бузурги солҳои 1929-1933 алоқаманд аст.

Марҳилаи 3: Солҳои 1939-1950. Дар баробари ҷараёнҳои муҳоҷирати анъанавӣ аз Аврупои Шарқӣ ба кишварҳои Аврупои Ғарбӣ,  ки тамоюли нав буда,  бевосита аз ҷониби чорабиниҳои ҳарбӣ боиси  муҳоҷирати оммавии олмониҳо гашт. Баъд аз шикасти Олмони фашистӣ дар сарзамини таърихӣ-модарӣ маҷбур ба олмониҳо, аз Маҷористон, Чехословакия, Полша ва Иттиҳоди Шӯравӣ ихроҷ шуданд. Дар бораи 12-14 млн. нафар муҳоҷирати баъди ҷангӣ ҷараёнҳои дар Аврупо муайян самти майити аҳолӣ аз колонияҳои собиқи Фаронса, Бритониё, Нидерландия. Барои мисол, аз Алҷазоир ба Фаронса беш аз 1 млн. одамон аз Индонезия баргаштани нидерландиҳо  қариб 300 ҳазор нафар. Дар маҷмуъ, дар даҳсолаи баъд аз ҷанг дар Аврупо бадарға шуданд ё  ихтиёран ба ватан қариб 40 млн одам баргашт.

Марҳилаи 4: аз соли 1950 – то имрӯз. Дар ин давра, ба ташаккули Иттиҳоди Аврупо ҳамчун як маркази ҷалби барои ҷаҳони муосир меҳнат. Пас аз он ки соли 1956 инқилоби Маҷористон аз ин кишвар ба Аврупои Ғарбӣ тақрибан  200 ҳазор нафар,  пас аз «Прагабаҳор” дар Чехословакия дар соли 1968 муҳоҷират – боз 100 ҳазор ишора ба афзоиши босуръати ҷараёни гурезаҳо аз дигар қитъа (кишварҳои асосии донор – Аргентина, Чилӣ, Уругвай) ва охири асри XX Аврупо бузургтарин маркази қабули мардум, таъқиб бо сабабҳои динӣ, нажодӣ ва сиёсӣ мебошад. Дар айни замон, бо таъсиси Иттиҳоди Аврупоӣ оид ба ангишт ва пӯлод дар соли 1951 оғози равандҳои ҳамгироӣ дар Аврупо худ ба ташаккули бозори меҳнатӣ умумӣ саҳм ва баланд бардоштани зудҳаракатии аҳолӣ, аз сабаби он ҷараёнҳои муҳоҷират дар доираи Иттиҳоди Иқтисодии Аврупоӣ ва он гоҳ Иттиҳодияи Аврупо афзуд, бо вуҷуди ин, ба самти онҳо асосан ҳамоно боқӣ монд – аз ҷониби муҳоҷират аз кишварҳои бартари Аврупои Шарқӣ ба Ғарб, ки аз ҷониби тафовут дар сатҳи зиндагӣ вобаста аст.

Марказҳои асосии ҷалби қувваи коргарӣ.

Аврупои Ғарбӣ (Олмон, Фаронса (аз Африқои Марказӣ), Англия, Белгия (аз Испания ва Италия), Нидерландия, Шветсия (аз Финляндия ва Швейтсария) мебошанд. Дар ниммаи солҳои 90-ум миқдори солонаи муҳоҷирон 180 ҳазорро ташкил менамуд. Танҳо дар давлатҳои ИМА 13 млн. иммигрантҳо ба қайд гирифта шудаанд.

Тоҷикистони баъди сохтори сотсиалистӣ ба мамлакате мубаддал гашт, ки  дар мисоли он ҳамаи он проблемаҳоеро дидан мумкин аст, ки бо онҳо мамлакати содиркунандаи қувваи корӣ дучор мешавад.

Барои Тоҷикистони муосир, пеш аз ҳама, муҳоҷирати хориҷии меҳнатӣ, асосан қувваи кории беихтисос хос аст. Қисми бисёри маҷрои муҳоҷират аз Тоҷикистон ба мамлакатҳои ИДМ, аллалхусус ба Россия ва мамлакатҳои Осиёи Марказӣ нигаронида шудааст. Мувофиқи маълумоти гуногун, ин нишондиҳанда аз 250 ҳазор то 500 ҳазор нафарро ташкил мекунад.

Сабабҳои иқтисодие, ки асоси ҳиҷрати хориҷии меҳнатиро ташкил мекунад, аз инҳо иборатанд:

  1. Набудани миқдори кифояи ҷои корӣ;
  2. Сатҳи пасти даромадҳо ва музди корӣ паст;
  3. Дурнамои ноаён барои гирифтани ихтисоси зарурӣ;
  4. Муҳити пасти иқтисодӣ, ки комилан мувофиқи қобилияти соҳибкории одамонро талаб карда тавонад ва ғайра.

Иттиҳоди Аврупо яке аз гурӯҳи ҳамгироии минтақавии иқтисодӣ-сиёсии баркамол дар миқёси ҷаҳон ба ҳисоб рафта, 28 мамлакати аврупоиро ба худ муттаҳид намудааст. Иттиҳоди Аврупо дар асоси шартномаи Маастрихт соли 1992 қувваи амалӣ пайдо намудааст.

Маркази асосии Иттиҳоди Аврупо ин шаҳри Брюссели шоҳигарии Белгия буда, дар Люксембург ва Страсбург низ марказҳои сиёсии худро дорад. Ин марказҳо макони асосии гузаронидани ҷаласаҳои сарони мамлакатҳои аъзо ба ҳисоб мераванд. Дар доираи ин Иттиҳод 24 забон, ҳамчун расмӣ эътироф гардидаанд.

Ҳиҷрати хориҷии меҳнатии Ҷумҳурии Тоҷикистон асосан ҳарактери ғайрирасмӣ дорад. Вале дар солҳои охир кӯшиши назорати давлатии ин раванд гузаронида шуда истодааст. «Сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи ҳиҷрати хориҷии меҳнатӣ, – қайд мекунад академики Академия улуми Ҷумҳурии Тоҷикистон Р.К. Раҳимов, – асоснок кардани мақсадҳои асосӣ, вазифаҳои ҷорӣ ва дурнамои ҳиҷрати хориҷии меҳнатиро бо назардошти анъанаҳо, урфу одат, хусусиятҳои миллӣ ва таърихии аҳолии Тоҷикистон дар назар дорад». Ҳарактери гузариш доштаи иқтисодиёти ҷумҳуриро ба назар гирифта, академик Р.К. Раҳимов, се мақсади асосии чунин сиёсат: иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва стратегиро ҷудо мекунад.

Ба мақсадҳои иқтисодӣ дар сиёсати ҳиҷрати хориҷии меҳнатӣ вай инҳоро дохил менамояд:

  • паст кардани сатҳи бекорӣ;
  • зиёд кардани ҳиссаи музди кор дар даромадҳои пулии аҳолӣ ва ММД ;
  • истифодаи даромадхо аз ҳиҷрати хориҷии меҳнатӣ ба мақсади зиёд кардани сармоягузорӣ ва шуғл:
  • баланд бардоштани сатҳи касбӣ ва фарҳангии қувваи корӣ бо истифода аз барномаҳои тайёрии касбии муҳоҷирон дар мамлакатҳои хориҷӣ;
  • афзоиши ҳаҷми пасандози пулии муҳоҷирон.

Ба мақсадҳои иҷтимоӣ дар сиёсати ҳиҷрати  берунии меҳнатӣ вай дохил менамояд:

– тайёр кардани кадрҳои касбӣ аз ҳисоби муҳоҷирон;

  • ба вуҷуд овардани механизми таъсиррасонӣ ба мамлакати кирокардаи қувваи корӣ барои ташкили шароити муътадили меҳнат ба воситаи созишномаи дутарафа барои муҳоҷирон;
  • ҳимояи иҷтимоии муҳоҷирон дар хориҷа ва созмон додани барномаҳои ҳатмӣ оид ба таъмини шуғл баъди баргашта омадани муҳоҷирон ба ҷумҳурӣ.

Ба мақсадҳои стратегӣ дар сиёсати ҳиҷрати хориҷии меҳнатии вай дохил мекунад;

– бартараф кардани афзоиши ҳиҷрати ғайрирасмӣ;

  • дар оянда ҳавасманд кардани содироти қувваи кории ихтисоснок;
  • созмон додани (омода кардани) барномаҳои миёна ва дарозмуддати ҳиҷрати хориҷии меҳнатӣ ва пайваст нашудани он ба стратегияи кам кардани бенавоӣ (қашшоқшавӣ);
  • дар доираи созишномаи дутарафа зиёд кардани (диверсификатсияи) минтақаҳои Федератсияи Россия, ҳамчун макони асосии ҳиҷрати қувваи корӣ аз Тоҷикистон.

«Хусусиятҳои гузариш ба муносибатҳои бозорӣ ва бартарияти нисбии Тоҷикистон дар захираҳои меҳнатӣ, – қайд мекунад академик Р.К. Раҳимов, – зарурияти коркарди сиёсати муҳоҷирати хориҷии меҳнатӣ ва барои бомуваффақият татбиқнамоии он – танзими фаъоли давлатиро объективона талаб мекунад».

Ҳар як ҷомеа бояд чунин ҳолатҳои ҳаёти иқтисодӣ – чун муҳоҷиратро бояд дар алоқамандӣ бо ҳамаи дигар нақшаҳои хоҷагии халқ ба ҳисоб гирад. Нақша пеш аз ҳама барои тақсимоти қувваҳои меҳнатӣ ва умуман аҳолии  байни ҳудуди ҷумҳуриро бояд дар назар дошта бошад, ба шарте, ки ин барои инкишофи босуръати хоҷагии халқ зарур бошад. Замоне, ки дар нақша ҷойивазкунии ҳайати меҳнатӣ аз як ҷой ба ҷойи дигар дар назар дошта шудааст, вазифаи ҳисобот дар он аст, ки ҷойгиршавии умуман, аҳолиро муайян намояд ва дар ҳисоби дурнамои худ ба назар бигирад. Бояд гуфт, ки вазифаи аввалиндараҷа омӯхтани гурӯҳи муҳоҷиринро талаб менамояд. Ҳайати он хусусиятҳои хосро дорост:

  • қисми бештари муҳоҷирон бо ҳайати бештари оилавӣ алоқадор аст ва аз онҳо ва ҳамсояҳо дил канда наметавонанд;
  • ҳатто оилаи муҳоҷиршаванда аз рӯйи андоза ва ҳайат аз оилаҳои дар ҷояшон монда фарқ мекунад.

Муҳоҷирон аз ҷиҳати синну сол ба гурӯҳҳои зерин қисмат мешаванд:

  • гурӯҳи қобили меҳнат марбут ба шумораи асосии ҷавонон,
  • гурӯҳе, ки қобили меҳнат нестанд ва қисми аҳолиро ташкил медиҳад.

Дурнамои ҳисоботӣ дар шакли яклухт ва дар мавриди дигар гузаронида мешавад. Аз рӯйи ҳудуди минтақа (бо назардошти тавлид ва умри он) ҷойивазкунӣ барои як сол гузаронида мешавад. Низоми бозтавлиди муҳоҷирон аксар мавридхо  аз рӯйи далелҳои онҳо – ҳиҷрати қисми оила, душвории ҷойи нав, канда шудани алоқа бо ҷойи пешина ва ғайра муайян карда мешавад.

  Ба ҳама маълум аст, ки муҳоҷират кардан ба кишварҳои дигар барои кор, хусусан ба Иттиҳоди Аврупо чанд сол аст, ки давом дорад. Сабабҳо ҳар гуна мешаванд, вале агар хато накунем, аксари мардуми тоҷик, ҳатто занҳо ҳам  бештар ба хотири пайдо кардани ҷойи кор ба Иттиҳоди Аврупо мераванд.

Расман гуфта мешавад, ки шумори муҳоҷирони тоҷик дар Иттиҳоди Аврупо наздик ба 20 ҳазор тан аст, аммо бархе аз созмонҳои муҳоҷирон дар Иттиҳоди Аврупо ин рақамро шаст ҳазор тан унвон мекунанд. Шумори зиёде аз ин муҳоҷирони корӣ бидуни дарёфти ҳуқуқ аз корфармоёни аврупоии худ маҷбур ба бозгашт шудаанд.

Аммо аз сабаби наёфтани ҷойи кор дар Тоҷикистон бисёре аз ин афрод дубора рӯ ба сӯйи Русияву Иттиҳоди Аврупо ниҳодаанд.  Албатта, Иттиҳоди Аврупо танҳо мақсади муҳоҷирони корӣ нест. Ҷавононе, ки забони англисӣ ё дигар забонҳои ғарбиро фаро гирифтаанд, тавзеҳ медиҳанд ба кишварҳои Ғарбӣ муҳоҷират кунанд. Он иддаи аз муҳоҷирон, ки кори худро дар Иттиҳоди Аврупо ҳифз кардаанд, акнун талош мекунанд хонаводаҳои худро ҳам аз Тоҷикистон ба Иттиҳоди Аврупо бибаранд ва зиндагии беҳтареро бо ҳам дар он ҷо таҷриба кунанд. Вале бештарин шумори тоҷиконе, ки дар ҷустуҷӯйи кор ба Иттиҳоди Аврупо рафтаанд, коргарони содаи бозорҳо ва сохтмонҳои он кишваранд.  

Оид ба равандҳои муҳоҷират, дурнамои ҳиҷрати қувваи коргарӣ дар Тоҷикистон ва оқибатҳои он ба иқтисодиёти миллӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо дар суҳбату вохӯриҳо бо аҳли зиёи мамлакат таъкид намудаанд.       

 

 

Муминов А.Х., омӯзгори кафедраи географияи ДДБ ба номи Носири Хусрав,

Холов С.К. магистранти ихтисоси географияи ДДБ ба номи Носири Хусрав