Воситаҳои ахбори омма ҷузъи ҷудонашавандаи соҳаи фаъолияти сиёсӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ мебошад. Сиёсат ба ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣтаъсири худро ба воситаи ахбори омма мерасонад. Дар шароити тағйирпазирии ҷаҳони муосир таъсири ВАО на танҳо ба равандҳои сиёсӣ, балки дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ҳам меафзояд. Дар баробари ин, воситаҳои ахбори омма афкори ҷамъиятиро ташаккул дода, дар фаъолияти ҷамъиятӣ нақши муҳим мебозанд. Ҷойи шакку шубҳа нест, ки воситаҳои ахбори оммавӣ ба инкишофу дигаргунии вазъияти сиёсӣ ва муносибатҳои байни давлатҳо таъсири амиқи худро расонда метавонанд. Барои ҳамин васоити зайл аз қабили телевизион, радио, матбуот, интернет ва ғайра муҳиммияти васоити ахбори оммаро боз ҳам дучанд мегардонанд. Истилоҳи васоити ахбори умум, маҷмуи воситаҳои гуногуни паҳнкунандаи иттилоот мебошад, ки барои расонидани иттилооти фаврии зарурӣ ба доираи васеи одамон, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, давлат ва ҳатто ба сатҳи байналмилалӣ оварда мерасонад. Ҳамин тариқ, ВАО аз системаҳои иттилоотӣ иборат буда, як қатор унсурҳои муҳимро дар бар гирифта, дар кишвар, минтақа ва умуман дар ҷаҳон бо шакл, усул ва дараҷаи рушди худ ва новобаста аз хоҳиши одамон зуҳур менамояд. Бисёре аз олимон назарияҳое таҳия кардаанд, ки ба омӯзиши ВАО бахшида шудаанд ва дар байни онҳо таҳияи Д. Маккуэйл, ки ба мавзуи зикршуда нигаронида шудааст, хеле муҳим мебошад. Дар он муаллифон навъҳои асосии назарияҳои зеринро, ки роҳҳо ва хусусиятҳои ташаккули ВАО-ро баррасӣ менамоянд, таъкид намудаанд: 1. Назарияҳое, ки аз илмҳои ҷамъиятшиносӣ пайдо шудаанд. Онҳо моҳият, фаъолият ва таъсири раванди иртиботи оммавиро дарк мекунанд. Хусусияти характерноки ин назарияҳо дар он аст, ки дар онҳо маҷмуи равишҳои анъанавӣ, аксаран санъатшиносӣ (танқиди адабӣ, киношиносӣ ва ғайра) бо равишҳои муосиртар нишон дода шудаанд; 2. Назарияҳои меъёрӣ. Дар ин навъи назарияҳо масъалаҳое, ки бо кор ва фаъолияти воситаҳои ахбори оммавӣ алоқаманданд, мавриди баррасӣ қарор мегиранд. Тадқиқоти ин гуна соҳа асосан мавзуъҳои зеринро дар бар мегиранд: қонун, танзим, сиёсати ВАО, меъёрҳои ахлоқӣ, баҳсҳои ҷамъиятӣ; 3. Гурӯҳи назарияҳои амалиётӣ ё махсус, бо ақидаҳо ва амалияи прагматикӣзич алоқаманданд. Ҷанбаҳои муайян онҳоро ба назарияҳои меъёрӣ наздик мекунанд; 4. Ниҳоят, ба гурӯҳи чорум «назарияҳо» ҳамчун маҷмуи назарҳо ба сатҳи ақли солим дохил мешаванд. Онҳо аз ҷониби одамон дар асоси таҷрибаи ҳаррӯзаи худ ташаккул ёфта, ба интихоби ВАО, каналҳо, нашрияҳо, мундариҷа ва баҳодиҳии онҳо таъсир мерасонанд. Дар раванди тадқиқоти ВАО мутахассисон бо объектҳои мушаххаси воқеӣ сару кор доранд, генезис, рушд, ҳолати имрӯзаи онҳоро тавсиф мекунанд, гарчанде аз равишҳо, парадигмаҳо ва мафҳумҳои гуногун истифода мебаранд. Дар ҷараёни баррасӣ ва омӯзиши васоити ахбори омма бояд дар ҳотир дошт, ки кори тадқиқотӣ инчунин, баррасии объектҳоро дар сатҳи назариявӣ дар бар мегирад. Ба сифати мисол усулҳои маъмултарини тадқиқоти миқдорӣ истифода мешаванд: пурсиш, таҳлили мундариҷаи маводи мухобироти оммавӣ, таҳлили басомади луғати муаллиф ё нашрия. Ба назари мо, нуқтаи назари мутахассиси маъруфи методологияи тадқиқоти иҷтимоӣ В.А. Ядов ҷолиби диққат аст. Ба андешаи ӯ, «…..интихоби усули тадқиқот ба як қатор омилҳо таъсир мерасонад: самти назариявӣ, гузоштани ҳадаф, захираҳои мавҷуда, амбитсияҳо, тафаккур, майлҳои шахсии тадқиқотчӣ. Дар асоси онҳо стратегияҳои умумии тадқиқот, ба ибораи дигар, стратегияҳои тавсиф, тавзеҳ ва дарки воқеияти иҷтимоӣ сохта мешаванд, ки маҷмуи амалҳои зеринро дар бар мегирад: – тавсифи омории маҷмуи объектҳои ҷамоатҳои калон; – тавсифи «зичи»-и предметҳои алоҳида, ки ба инъикоси яклухт ва ҳаматарафаи ҳолатҳои хоси онҳо марбут аст; – тавзеҳоте, ки ба таносуби маълумоти гирифташуда ва тасдиқи фарзияҳо монанд аст; – фаҳмиш, ки тафсири рӯйдодҳо ва далелҳоро дар бар мегирад.Дар ин ҷо илова кардан лозим аст, ки ҳолати эҳтимолии объектҳои омӯхташаванда дар оянда, дар асоси тамоюлҳои оморӣ ё робитаҳои сабабу оқибатҳо дар рушди онҳо муайяншуда пешгӯиҳои каму беш қатъиро ба вуҷуд орад». Омӯзиши объектҳо дар натиҷаи партави таъсири мутақобилаи онҳо бо ҷомеаҳои иҷтимоӣ, равандҳо, муносибатҳои иҷтимоӣ, муносибат ба ВАО ҳамчун муассисаҳое, ки ба татбиқи мубодилаи бисёрҷонибаи иттилоот дар системаҳои бузурги иҷтимоӣ машғуланд, интихоб карда мешавад, ба хониши онҳо мазмуни муносибати ҷамъиятиро ташкил медиҳад. Ба андешаи мо, инсон, ки худ табиатан махлуқи сиёсист баҳодиҳии фаъолияти ВАО аз мавқеи дастрас будани иштироки оммавии одамон дар муошират низ ҳамчун истеъмолкунанда ва ҳам истеҳсолкунандаи иттилоот аз ҳамин бармеояд. Дар ин ҷо истифодаи усулҳои пурсиши оммавӣ дар бораи муносибати шаҳрвандӣ ба имкониятҳои дахлдори воситаҳои ахбори омма хеле аҳаммиятнок аст. Дар баробари ин таҳлили миқдори материалҳо, омӯзиши мактубҳои таҳрирӣ ва паёмҳои аз аудитория бо роҳҳои гуногун гирифташуда, ки расмиёти омориро ташкил медиҳанд, хусусиятҳои асосии ин равиш мебошанд. Ҳангоми гузаронидани таҳқиқ ва таҳлили ВАО муҳимтарин омили интихоб, усул ба шумор меравад, ки ба қобилияту малакаи муҳаққиқ вобаста аст. Чунин ҳолатро низ ба назар гирифтан лозим аст, ки ягон тадқиқотчӣ, масалан, бо тадқиқи оморӣ хусусиятҳои муносибат ба ахбори сиёсӣ дар байни гурӯҳҳои гуногуни шунавандагонро дар алоҳидагӣ коркарду таҳлил карда наметавонад. Агар мутахассис маҳорати баланди касбӣ дошта бошад, ӯ метавонад дар байни ду гурӯҳи хурди ба ҳам мухолиф таҷриба гузаронад. Масалан, тамошобинони ҷавону калонсоли телевизион ё бо маълумоти на зиёдтар аз мактаби миёна ва дорои маълумоти олӣ тадқиқоти муқоисавӣ гузаронад. Ҳангоми омӯхтан ва таҳлили ВАО ба назар гирифтани таҳлили маълумоти ибтидоӣ ва дуюмдараҷа аҳамияти калон дорад. Таҳлилҳои дуюмдараҷа бояд бо истифода аз маълумоти қаблан аз ҷониби дигар тадқиқотчиён гирифташуда гузаронида шаванд. То онҳо аз як нуқтаи нав баррасӣ карда шаванд ва бо дигар маълумот муқоиса карда шаванд. Махзанҳои электронии ҳозиразамон барои ин имкониятҳои калон фароҳам оварда, ба шумо имкон медиҳанд, ки гурӯҳҳои нав дохил карда, нишондиҳандаҳои алоқаи омории байни ҳар як хусусияти омӯхташаванда муайян шуда, кластерҳои объектҳо маълум карда шаванд. Коршиносон аксар вақт ҳангоми баррасии ВАО ҳамчун як системаи махсуси иҷтимоӣ принсипи методологии систематикиро истифода мебаранд. Ба сифати мисол системаи паҳнкунии нашрияҳоро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон овардан мумкин аст. Аз ин рӯ объекти системавӣ маҷмуи ташкилотҳое мебошад, ки байни худ дар муносибатҳои муайян қарор доранд, сохтор, вазифаҳо, ҳадафҳо ва меъёрҳои фаъолияти худро доранд. Ё худ мисоли дигар баррасии конвергенсия дар ВАО ҳамчун як раванди системавӣ аст, ки ҷузъҳои он: таърихи рушд, ҷанбаҳои иҷтимоӣ-психологӣ, иқтисодӣ, технологӣ, ташкилӣ, сиёсӣ, шароит ва омилҳои рушди раванд дар муносибати онҳо мебошанд. Баррасии муназзами объект, муносибати муназзам ба таҳлили ин падида исботро талаб мекунад. Чунин системаҳои иҷтимоии миқёси гуногун, монанди ду субъекти мутақобила ва таъсири мутақобила дар сатҳи тамоми инсоният аз тарафи олимон кайҳо муайян карда шудаанд. Онҳо ба воситаи амалияи иҷтимоӣ ва амали ашхоси алоҳида истеҳсол ва такрористеҳсолии низомро якдилона эътироф мекунанд ва таъсири мутақобилаи низоми иҷтимоӣ ва муошират, ба назари онҳо пойдор аст. Дар ин хусус тасдиқи Н. Луман, ки: «Системаи иҷтимоӣ ҳар як системаест, ки ҳамчун унсури асосии худ барои бозсозии худ алоқаро тавлид мекунад, комилан асоснок аст», хело бомаврид мебошад. Муҳаққиқи номбурда дар тадқиқоти худ, ки ба проблемаи ВАО бахшида шудааст, асосан ба сатҳи эмпирикии таҳлил такя мекунад, ки дар он субъекти шинохт бо объектҳои мушаххаси эмпирикӣ сарукор дорад. Дар раванди гузаронидани таҳқиқоти воситаҳои ахбори омма интихоби усулҳои тадқиқот ҷои муҳимро ишғол мекунанд. Дар илми муосир, ки бо омӯзиши ВАО алоқаманд аст, равишҳои гуногуни омӯзиши ВАО вуҷуд доранд, ки хусусияти мураккаби онҳоро нишон медиҳанд. Чунин хусусияти хоси ВАО-ро таъкид кардан лозим аст, ки онҳоро бисёр илмҳои ҷамъиятшиносӣ ва гуманитарӣ объекти тадқиқотӣ медонанд. Ба гуфтаи Д.И. Фомичев, «аз як тараф, инҳо институтсионализатсия шудаанд (бо фаъолиятҳое, ки дар сохторҳои махсус ташкил карда мешаванд, бо нормаҳои гуногун тарбия ба тартиб медарояд). Аз тарафи дигар, васоити ахбори омма маҳсулот истеҳсол мекунанд – мундариҷае, ки воқеиятро ба таври махсус инъикос мекунад ва дар табдили он иштирок мекунад, зеро дарки мундариҷа аз ҷониби одамон то ин ё он дараҷа ба шуур ва рафтори онҳо таъсир мерасонад. Мундариҷаи хеле гуногуне, ки аз ҷониби ВАО сохта ё интиқол дода мешавад, истифодаи равишҳо ва усулҳои гуногунро пешбинӣ мекунад. Мавриди зикр аст, ки муҳаққиқон барои омӯзиши фаъолияти ВАО миқдори зиёди робитаҳои онҳоро бо чунин субъектҳои асосии ҳаёти ҷамъиятӣ, аз қабили ҳукумат, ҷомеа ва соҳибкорӣ таҳлил мекунанд. Дар ин занҷира муносибати васоити ахбори оммаро бо дигар иштирокчиёни бозори маҳсулоти иттилоотӣ ва рақибон дар мубориза барои ҷалби аудиторияи эҳтимолӣ таблиғ кардан лозим аст. Албатта, муҳаққиқоне, ки тадқиқоти ВАО-ро меомӯзанд, дар таҳияи худ усулҳои гуногуни интизомиро васеъ истифода мебаранд, ки дар байни онҳо муҳимтаринашон инҳоянд: а) равиши фалсафӣ – муайян намудани моҳияти ахбор ва равандҳои иттилоотӣ, робитаи он бо шакли иҷтимоии материя, мавҷудият ва мундариҷаи қонунҳои фаъолияти информатсия дар ҷомеа, аҳаммияти системаҳои аломатӣ, хусусияти амали мухобирот; б) равиши назариявию журналистӣ, ки ҳангоми истифодаи он назарияи умумии журналистика, матбуот, телевизион, радио ва интернет-журналистика ба майдон меояд. Муайян намудани танзими хусусияти фаъолияти журналистӣ ва масъалаҳои одоби касбӣ дар ин самт таваҷҷуҳи муҳаққиқонро ба худ ҷалб менамояд. Илова бар ин, ҳалли мушкили ВАО ҳамчун як бахши ҷомеа, типологияи нашрияҳо ва шабакаҳо, синфҳои асосии нашрияҳо ва каналҳоро метавон ба имконоти маърифатии ин равиш нисбат дод: – муносибати ҳуқуқи ҳалли масъалаҳои танзими воситаҳои ахбори омма, меъёрҳои ҳуқуқӣ ва асоснокии онҳо, амалияи татбиқи қонун дар соҳаи фаъолияти онҳо, масъалаҳои ҳуқуқи муаллиф, аз ҷумла дар воситаҳои ахбори оммаи нав ва ғайраро дар бар мегирад; – самти сиёсатшиносӣ, ки объекти таҳлили он воситаҳои ахбори омма дар низоми муносибатҳои сиёсӣ, ҳузури намояндагони онҳо дар доираи қувваҳои гуногуни сиёсӣ, таъсири сиёсии ВАО ба табақаҳои васеи аҳолӣ мебошад. Ин равиш, инчунин муайян намудани имконоти ВАО дар барқарор намудани робитаи байни ҳукумат ва ҷомеа, нақши он дар раванди интихобот, таъсири он ба фарҳанги сиёсии ҷомеа, нақши онҳо дар ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, таъсири сиёсии ВАО-и навро мавриди баррасӣ қарор медиҳад. Аз равиш ва самтҳои дар боло зикршуда, ки муҳаққиқон дар омӯзиши ВАО истифода мебаранд, метавон ба хулосае омад, ки дар ҷомеаи илмии муосир дар равишҳои башардӯстона ва иҷтимоӣ ҷудоии усулҳои хусусӣ ва байнисоҳавӣ ба таври умум қабул нашудааст. Комилан равшан аст, ки назария ва консепсияҳои илмии ҳоло мавҷудаи проблемаҳои ВАО, имконият намедиҳанд, ки байни фанҳои гуманитарӣ ва иҷтимоӣ хатти конкретӣ ва равшан гузошта шавад. Ба ин муносибат бархе аз муҳаққиқон бар ин назаранд, ки омӯзиши шахс дар соҳаи фаъолияти маънавию ахлоқӣ, маҳсули чунин фаъолият мавзуи таҳлили илмҳои гуманитарӣ мебошад. Воқеан, дар вақтҳои охир пайвастагии хоси равишҳо ва усулҳои фанҳои гуногун, ки ба бисёр соҳаҳои илм низ дахл доранд ва объекти омӯзиши онҳоро воситаҳои ахбори омма муайян мекунанд, бештар мушоҳида мешавад. Дар ин бобат раванди инкишофи ба истилоҳ сотсиологияи сифатӣ мисоли равшан шуда метавонад. Он ба беҳамтоии объектҳои алоҳида, тафсир ва фаҳмиши ангезаҳои иштирокчиёни ҳодисаҳои алоҳида, ба мисли илмҳои анъанавии инсонӣ таваҷҷуҳ дорад. Махсусияти конвергенсия чунин аст, ки байни тадқиқоти ВАО ба таври анъанавӣ ба равишҳои башардӯстона ва иртибот ҷалб карда мешаванд. Ба ақидаи пажуҳишгари Аврупои Ғарбӣ К.Йенсен ин омил дар ҳамон ҷое ба амал меояд, ки равишҳои илми иҷтимоӣ дар аввал бартарӣ доштанд. Аз гуфтаҳои боло бармеояд, ки кӯшиши дарёфти ҷавоб ба саволҳои нав, хулосаҳо, чаҳорчӯбаҳо, ақидаҳои қаблан дар илм бадастомадаро пешбинӣ мекунад. Яке аз хусусиятҳои муҳимтарини ВАО дар он аст, ки он оммавӣ буда, ба доираи васеи одамон нигаронида шудааст. Шумораи дӯстдорону мухлисони расонаҳо аз завқи онҳо вобаста аст, ки асосан тавассути мақолаҳо ва барномаҳои телевизионӣ дар сатҳҳои гуногун баён мешавад. Имрӯз унсурҳои муҳимми ВАО-ро метавон ба чаҳор зерсистема ҷудо кард: матбуот, радио, телевизион ва интернет. Ҳар яки онҳо дорои шабакаҳои зиёди иттилоотӣ мебошанд. Масалан, рӯзномаҳои алоҳида, маҷаллаҳо, китобҳои гуногун, барномаҳои радио ва телевизион, саҳифаҳои интернетӣ ва ғайра. Васоити ахбори омма ҳамчун як ниҳоди сиёсӣ дорои имконоти пурқуввате мебошад, ки асоси онро интиқоли иттилооти сиёсӣ ва ташаккули афкори ҷомеа ташкил медиҳад. Дар баробари ин воситаҳои ахбори оммавӣ дар соҳаи сиёсати байналхалқӣ ва умуман дар ҳаёти сиёсии ҷамъият як қатор вазифаҳои мушаххасро иҷро мекунанд, ки дар тараққиёт ва дигаргунсозии ҷамъият мақоми хосса доранд. Ин вазифаҳо инҳоянд: коммуникативӣ, аксиологӣ, ташкилӣ, тарбиявӣ, интиқодӣ, манипулятсия ва ғайра. Бо дарназардошти ин хусусиятҳо расонаҳои муосир бо таъсири амиқ ба тасаввуроти мардум тавассути қолабҳои мушаххаси сиёсӣ муносибати ҷомеаро ба рӯйдодҳои сиёсӣ тағйир медиҳанд. Идеяҳое, ки ба қолабӣ табдил ёфтаанд, ба раванди интиқоли иттилоот ва ахбор ворид шуда, дар зеҳни ҷомеа эҳсосоти манфӣ ва мусбат эҷод мекунанд. Аз ин рӯ, барои нигоҳ доштани мувозинати намояндагии омма технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ ба таври васеъ истифода мешаванд. Технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ махсусан ба гурӯҳҳои иҷтимоӣ имкон медиҳанд, ки муносибати худро ба масъалаҳои сиёсӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ ошкор ё пинҳонӣ муайян кунанд. Ҳамин тариқ, ВАО дар даврони дигаргуниҳои ҷаҳони муосир яке аз падидаҳои гуногунҷанба буда, дар шуури омма нуқтаи назари муайянро ташкил медиҳад ва моделҳои сиёсиро ба афкори ҷамъиятӣ ворид мекунад, ки шахс маҷбур мешавад, на танҳо дар дохили кишвари худ, балки берун аз он ба амалҳои мушаххаси сиёсӣ аз нуқтаи назари афкори публитсистӣ ва журналистӣ машғул шавад, ки ин дар сатҳи байналхалқӣ ҳам таъсири амиқ дорад. Сиёсатшиносони бритониёӣ Колин Спаркс ва Раймонд Уилямс нақши расонаҳоро дар раванди сиёсӣ муайян карда, таъкид мекунанд, ки: «системаи ВАО метавонад тиҷоратӣ, авторитарӣ, патерналистӣ ва демократӣ бошад». Системаи тиҷоратӣ сатҳи баланди озодии матбуотро мебинад. Аммо дар фаъолияти онҳо маҳдудиятҳои ҷиддӣ мавҷуданд, ин маҳдудиятҳо ба дараҷаи даромаднокии матбуот вобаста мебошад. «Бо ин гуна система ҳама чизро гуфтан мумкин аст, аммо ба шарте, ки сухани шумо муфид ва фоидаовар бошад». Олимони рус А.И. Соловёв ва В.П. Пугачёв дар масъалаи мазкур барои муайян кардани нақш ва мазмуни воситаҳои ахбори оммаи имрӯза андешаҳои ҷолиб доранд. Онҳо намояндагони усули инструменталистӣ буда, таъкид мекунанд, ки идоракунӣ яке аз вазифаҳои муҳимтарини воситаҳои ахбори оммавӣ мебошад. Ба ақидаи онҳо, «васоити ахбори омма маҷмуи созмонҳоест, ки бо кумаки таҷҳизоти вижаи фаннӣ маълумоти заруриро ба таври ошкоро ва расман ба ҳар як нафар мерасонад». Илова бар ин, расонаҳо дар ҳоли ҳозир ба унвони бо ном «шохаи чаҳоруми қудрат» баррасӣ мешаванд, ки ин боз ҳам муҳиммияти ВАО-ро дар ҳаёти ҷамъиятӣ нишон медиҳад. Доир ба ин масъала Я.Н. Засурский қайд мекунад, ки раванди барқарорсозии демократия дар кишварҳои пасошуравӣ бо ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, волоияти қонун, иқтисоди бозорӣ ва эҷоди бевоситаи матбуот алоқаманд аст». Г. Алтшулл бошад, вобаста ба масъалаи мазкур вазъияти матбуоти Америкаро таҳлил карда, ба чунин натиҷа меояд: «-маъно ва мазмуни иттилооти воситаҳои ахбори омма дар бисёр мавридҳо сиёсати шахсонеро, ки фаъолияти воситаҳои ахбори оммаро бо мақсади сармоя маблағгузорӣ кардаанд, ифода мекунад; – рӯзномаву маҷаллаҳо, телевизион ва радио ҳарчанд ҳамчун неруи мустақил амал мекунанд, вобастагии онҳо ҳамеша мушоҳида мешавад». Аз ин рӯ, имрӯз дар байни ниҳодҳое, ки дар раванди иҷтимоигардонии аҳолӣва ташаккули фарҳанги сиёсии одамон иштирок мекунанд, ВАО мавқеи хоссаеро ишғол менамояд. «Воситаҳои ахбори оммаи имрӯза маҷмуи муассисаҳо, корхонаҳо ва ташкилотҳоест, ки ба ҷамъоварӣ, коркард ва интиқоли иттилоот машғул буда, тавассути матбуот, радио, телевизион ва интернет ба аҳолӣ аз рӯйдоду падидаҳои гуногун хабар медиҳад». Ба фикри мо, воситаҳои ахбори оммавӣ дар он сурат хусусияти сиёсӣ пайдо мекунанд, ки унсурҳои гуногуни он дар раванди муборизаи сиёсӣ барои ба даст овардани ҳокимият, нигоҳ доштани он ё ба эътидол овардани муносибатҳои дутарафа ва бисёртарафаи байни давлатҳо истифода шаванд. Воқеан, ВАО дорои хусусияти фаврӣ буда, босуръат тағйир меёбад, аз ин рӯ, чунин хосиятҳо имкон медиҳанд, ки ба ҳаёти маънавии одамон ва шуури табақаҳои васеи аҳолӣ таъсири ҳалкунанда расонанд. Васоити ахбори омма метавонад афкори ҷомеаро барои пуштибонӣ аз ҳадафҳои муайян равона созад ва ҳамзамон, бо эҷоди равандҳои ҳамгироӣ мардумро маҷбур созад, ки арзишҳои дар ҷомеа ба вуҷуд омадаро қабул ё амалӣ созанд. Воситаҳои ахбори оммаи муосир ва истифодаи онҳо аз технологияҳои нави иттилоотӣ имкон медиҳад, ки доираи васеи аҳолӣ дар равандҳои сиёсӣ, бахусус ҳукумати кишвар, мақомоти қонунгузор ва иҷроия, роҳбарони ҳизбҳои сиёсӣ, сиёсатмадорон иштирок намоянд, то ба раванди қабули қарорҳои сиёсӣ таъсир расонанд. Васоити ахбори омма, инчунин одамонро ба ҷаҳони сиёсат ҷалб намуда, онҳоро ба арзишҳои сиёсии пешниҳодкардаи мақомоти давлатӣ наздиктар мекунад.Аз ин рӯ, раванди паҳнкунии иттилоот низ амалӣ мешавад, зеро онҳо гурӯҳҳои алоҳидаи шаҳрвандонро барои дастгирии стратегияҳои сиёсӣ омода мекунанд. Дар шароити дигаргуниҳои нави ҷаҳонӣ бо назардошти тағйирот ва ташаккули воситаҳои ахбори омма хусусиятҳои муҳим ва фарккунандаи онҳо чунинанд: – хусусияти оммавӣ, яъне доираи васеи одамон дар шароити муосир аз воситаҳои ахбори омма истифода мебаранд; – истеҳсолӣ, яъне воситаҳои ахбори омма барои интиқоли иттилоот таҷҳизоти нави компютерӣ ва рақамиро истифода мебаранд. Бояд таъкид кард, ки дар ҳар як ҷомеаи муосир расонаҳо як қатор вазифаҳои сиёсии байналмилалиро иҷро мекунанд, ки чунин хусусият мазмуни сиёсии онро баланд мебардорад. Иҷрои вазифаҳои иттилоотӣ, тарбиявӣ, иҷтимоӣ, интиқодӣ, назоратӣ, сафарбаркунӣ, равонӣ ва ҳамгироӣ ба ВАО имкон медиҳад, ки мавқеи худро дар ҷомеа, дар ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ ва муносибатҳои хайрхоҳии байни давлатҳо рӯз то рӯз таҳким бахшад. Ҳангоми иҷрои вазифаҳои иттилоотӣ раванди ҷамъоварӣ, коркард ва паҳнкунии иттилоот сурат мегирад, ки дар натиҷа шаҳрвандон ва мақомоти ҳокимияти давлатӣ дар бораи ҳодисаю падидаҳои бавуқуъомада маълумоти зарурӣ мегиранд. Бояд гуфт, ки воситаҳои ахбори омма ҳангоми иҷрои вазифаи иттилоотӣ метавонанд маълумотеро пешниҳод кунанд, ки хусусияти сиёсӣ надоранд (масалан, маълумот дар бораи обу ҳаво, барномаҳои варзишӣ, барномаҳои фарҳангию фароғатӣ ва ғ.). Ҳамин тариқ, ба иттилооти сиёсӣ он хабарҳое дохил мешаванд, ки тавонистанд таваҷҷуҳи афкори ҷамъиятиро ҷалб кунанд ва ба мақомоти давлатӣтаъсир расонанд. Масалан, ахбор дар бораи фаъолияти хукумат, парламент, ҳизбҳои сиёсии ҳукмрон ва ғайридавлатӣ, ҳаёти иҷтимоию иқтисодии ҷамъият ва муносибатҳои байни кишварҳо, ки мазмуни асосии иттилооти сиёсиро ташкил медиҳанд. Ҳангоми иҷрои вазифаи таълимӣ раванди интиқоли иттилоот амалӣ карда мешавад, ки тавассути он шаҳрвандони кишвар бо арзишҳо ва ҳадафҳои стратегии давлат ошно мешаванд ва ба онҳо донишҳои зарурӣ барои мутобиқ шудан ба рафторашон пешниҳод карда мешаванд. Бояд гуфт, ки дар ҷараёни интиқоли донишҳои сиёсӣ аз воситаҳои ахбори омма раванди иҷтимоишавии сиёсӣ ҳам дар як вақт сурат мегирад. Ба ибораи дигар, иҷрои вазифаи тарбиявӣ хусусияти дигаргунсозӣ дошта, дониши сиёсии шахсро тадриҷан ташаккул дода, ақидаи ӯро бо тағйироти сифатӣ дучор мегардонад. Аммо дар раванди сотсиализми сиёсӣ рафтори одамон ба воқеияти иҷтимоӣ мутобиқ мешавад, ки чунин вазъият хусусияти дигаргунсозанда дорад. Барои тағйироти доимӣ дар ҳаёти иҷтимоӣ ва сиёсии одамон меъёрҳо, арзишҳо ва намунаҳои рафтори ҳатмӣ низ ба тағйирот дучор мешаванд. Дар баробари ин матбуот вазифаи танқидро низ иҷро мекунад. Хусусан, дар бораи вазъи мураккаби байналмилалие, ки бо низоъҳои Шарқи Наздик, Гурҷистон, Украина ва баъзе ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ алоқаманд аст, ки дар робита ба ин мо пайваста хабарҳои гуногунро дар бораи манфиатҳои абарқудратҳо ва давлатҳои ҷангҷӯ мешунавем, ки мисоли ин вазифаҳост. Ҳар интиқоде, ки дар расонаҳо садо медиҳад, доираи васеътари масъалаҳои ҳаёти ҷомеаро фаро гирифта, ба фаъолияти амалии ҳукумат, мақомоти судӣ, паҳлуҳои гуногуни сиёсати давлат, кишварҳо ва ғайра нигаронида шудааст. Воситаҳои ахбори омма инчунин, вазифаи назоратиро иҷро мекунанд, ки вобаста ба он нуфузи афкори ҷамъиятӣ асос меёбад. Гузашта аз ин, ВАО на танҳо ба фаъолияти интиқодӣ машғуланд, балки зери таъсири унсурҳои алоҳидаи он раванди ҷудошавии манфиатҳо ва ҳамгироиисубъектҳои сиёсӣ сурат мегирад. Маҳз дар чунин шароит намояндагони гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ имкон пайдо мекунанд, ки андешаи худро бевосита баён кунанд ва бо ҳамин роҳ ҳамфикрони худро муттаҳид намуда, манфиатҳои худро якҷоя ҳимоя намоянд. Илова бар ин, маҳз тавассути васоити ахбори омма шаҳрвандони кишварро барои андешидани тадбирҳои мушаххас сафарбар намуда, дар баъзе мавридҳо барои даст кашидан аз иҷрои онҳо тавсияҳо пешниҳод мешаванд. Татбиқи вазифаи сафарбар намудани воситаҳои ахбори омма, ки дар ин ҳам ифода ёфтааст, ба шуур, тафаккур ва рафтори шарвандон ва шаклҳои фаъолияти онҳо таъсир расонда метавонад. Таҳлили иҷрои вазифаҳои воситаҳои ахбори оммавӣ нишон медиҳад, ки мақсади асосии онҳо паҳн намудани ахбор аст. Одатан интишори иттилоот, барои дастраси умум гардонидани он дар ду шакл сурат мегирад: маълумоти муфассал ва маълумоти мухтасар. Дар матбуот асосан ахбороти муфассал истифода шуда, масъалаҳои сиёсӣ ба воситаи мақолаҳо ва асарҳои гуногун ҳаматарафа муҳокима карда мешаванд. Маълумоти мухтасар ба телевизион хос буда, як қатор хусусиятҳои муҳим дорад. Ҳамзамон, аудиторияи ин навъи иттилоот дар бисёр мавридҳо барои дарк намудани моҳияти он ба мушкилӣ дучор мешаванд. Яке аз сабабҳои афзудани нақш ва мавқеи ВАО дар ҳаёти сиёсии ҷомеа он аст, ки бо кумаки он давлат ва дигар субъектҳои сиёсӣ на танҳо ба аҳолӣ аз ҳадафҳо, арзишҳои сиёсӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ маълумот медиҳанд, балки ҳамчунин воситаҳои мушаххас эҷод мекунанд. Онҳо пеш аз ҳама ба ташаккули фаъолияти табақаи ҳукмрон ва органҳои намояндагии ҳокимияти давлатӣ хизмат мерасонанд. Ба ибораи дигар ВАО дар шароити муосир яке аз воситаҳои муҳимми танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ, мушаххасгардонии муносибатҳои муҳимми ҷамъиятӣ, сиёсӣ ва байналмилалӣ ба ҳисоб меравад. Муайян намудани мавзуъҳои баррасӣ ва самти назари онҳо, ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеа ва ҳукумат яке аз роҳҳои асосии таъсиррасонии сиёсӣ ба ВАО мебошад. Интихоби мавзуъҳои сиёсӣ ва байналмилалӣ на танҳо ба манфиати расонаҳои ҳоким аст, балки дар шароити гуногунандешии иттилоотӣ таҳти таъсири ҷомеаи муосир сурат мегирад. Илова бар ин дар солҳои охир бо ҳар роҳу васила созмонҳои ҷамъиятии журналистӣ ва расонаҳои алоҳида, аз ҷумла нашрияҳои даврӣ ва агентиҳои мустақил паҳн кардани хабару матолиби пурҳангома, фармоишӣ, интиқодӣ, якҷониба, ғаразнок ва ифротгароро бештар мегардонад, ки онҳо дорои маълумоти нодуруст буда, амнияти иттилоотиро вайрон мекунанд. М. Сафарзода, Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ба номи Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ Бойгонӣ

ҲАШАРИ НИҲОЛШИНОНӢДАР ЗАРАФШОН Бойгонӣ

БОЗДИДИ УСТОДОНУ ДОНИШҶӮЁНИ ДОНИШГОҲ АЗ ҚАЛЪАИ ҲИСОР Бойгонӣ

КОНФЕРЕНСИЯИ ИЛМӢ – НАЗАРИЯВИИ БАЙНАЛМИЛАЛӢ ДАР ДОНИШГОҲ Бойгонӣ

ВОХУРИ БО ВОЛИДОНИ ДОНИШҶӮЁНИ КУРСИ ЯКУМ ДАР ФАКУЛТЕТИ МЕНЕҶМЕНТ ВА ИДОРАИ САЙЁҲӢ Бойгонӣ

АРГУЗОРИИ МИЗИ МУДАВВАР ДАР МАВЗУИ “ПРЕЗИДЕНТ ҲОМИИ СУЛҲУ ВАҲДАТ” Бойгонӣ

НОМИ НАКӮ… Бойгонӣ

ТАРБИЯИ ҶИСМОНӢ ВА ВАРЗИШ ДАР МАНЗАРИСИЁСАТИ ФАРҲАНГИИ ПРЕЗИДЕНТИ КИШВАР Бойгонӣ

Нақши Президенти Тоҷикистон дар рушди қонунгузории миллӣ назаррас аст Бойгонӣ

Паёми шодбошӣ ба ифтихори ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ Бойгонӣ

ИНТЕРНЕТ ВА ТАЪСИРИ ОН БА МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚӢ ВА АХЛОҚИИ ҶОМЕА Бойгонӣ

ПАРЧАМ НИШОНИ САРФАРОЗИҲОИ МАРДУМИ ТОҶИК Бойгонӣ

МАРКАЗИ МАЪМУРИИ ВИЛОЯТИ ХАТЛОН – ШАҲРИ БОХТАР АЗ ҲАВЗАИ ИНТИХОБОТӢ Бойгонӣ

Воситаҳои ахбори омма ҷузъи ҷудонашавандаи соҳаи фаъолияти сиёсӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ мебошад. Сиёсат ба ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣтаъсири худро ба воситаи ахбори омма мерасонад. Дар шароити тағйирпазирии ҷаҳони муосир таъсири ВАО на танҳо ба равандҳои сиёсӣ, балки дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ҳам меафзояд. Дар баробари ин, воситаҳои ахбори омма афкори ҷамъиятиро ташаккул дода, дар фаъолияти ҷамъиятӣ нақши муҳим мебозанд. Ҷойи шакку шубҳа нест, ки воситаҳои ахбори оммавӣ ба инкишофу дигаргунии вазъияти сиёсӣ ва муносибатҳои байни давлатҳо таъсири амиқи худро расонда метавонанд. Барои ҳамин васоити зайл аз қабили телевизион, радио, матбуот, интернет ва ғайра муҳиммияти васоити ахбори оммаро боз ҳам дучанд мегардонанд. Истилоҳи васоити ахбори умум, маҷмуи воситаҳои гуногуни паҳнкунандаи иттилоот мебошад, ки барои расонидани иттилооти фаврии зарурӣ ба доираи васеи одамон, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, давлат ва ҳатто ба сатҳи байналмилалӣ оварда мерасонад. Ҳамин тариқ, ВАО аз системаҳои иттилоотӣ иборат буда, як қатор унсурҳои муҳимро дар бар гирифта, дар кишвар, минтақа ва умуман дар ҷаҳон бо шакл, усул ва дараҷаи рушди худ ва новобаста аз хоҳиши одамон зуҳур менамояд. Бисёре аз олимон назарияҳое таҳия кардаанд, ки ба омӯзиши ВАО бахшида шудаанд ва дар байни онҳо таҳияи Д. Маккуэйл, ки ба мавзуи зикршуда нигаронида шудааст, хеле муҳим мебошад. Дар он муаллифон навъҳои асосии назарияҳои зеринро, ки роҳҳо ва хусусиятҳои ташаккули ВАО-ро баррасӣ менамоянд, таъкид намудаанд: 1. Назарияҳое, ки аз илмҳои ҷамъиятшиносӣ пайдо шудаанд. Онҳо моҳият, фаъолият ва таъсири раванди иртиботи оммавиро дарк мекунанд. Хусусияти характерноки ин назарияҳо дар он аст, ки дар онҳо маҷмуи равишҳои анъанавӣ, аксаран санъатшиносӣ (танқиди адабӣ, киношиносӣ ва ғайра) бо равишҳои муосиртар нишон дода шудаанд; 2. Назарияҳои меъёрӣ. Дар ин навъи назарияҳо масъалаҳое, ки бо кор ва фаъолияти воситаҳои ахбори оммавӣ алоқаманданд, мавриди баррасӣ қарор мегиранд. Тадқиқоти ин гуна соҳа асосан мавзуъҳои зеринро дар бар мегиранд: қонун, танзим, сиёсати ВАО, меъёрҳои ахлоқӣ, баҳсҳои ҷамъиятӣ; 3. Гурӯҳи назарияҳои амалиётӣ ё махсус, бо ақидаҳо ва амалияи прагматикӣзич алоқаманданд. Ҷанбаҳои муайян онҳоро ба назарияҳои меъёрӣ наздик мекунанд; 4. Ниҳоят, ба гурӯҳи чорум «назарияҳо» ҳамчун маҷмуи назарҳо ба сатҳи ақли солим дохил мешаванд. Онҳо аз ҷониби одамон дар асоси таҷрибаи ҳаррӯзаи худ ташаккул ёфта, ба интихоби ВАО, каналҳо, нашрияҳо, мундариҷа ва баҳодиҳии онҳо таъсир мерасонанд. Дар раванди тадқиқоти ВАО мутахассисон бо объектҳои мушаххаси воқеӣ сару кор доранд, генезис, рушд, ҳолати имрӯзаи онҳоро тавсиф мекунанд, гарчанде аз равишҳо, парадигмаҳо ва мафҳумҳои гуногун истифода мебаранд. Дар ҷараёни баррасӣ ва омӯзиши васоити ахбори омма бояд дар ҳотир дошт, ки кори тадқиқотӣ инчунин, баррасии объектҳоро дар сатҳи назариявӣ дар бар мегирад. Ба сифати мисол усулҳои маъмултарини тадқиқоти миқдорӣ истифода мешаванд: пурсиш, таҳлили мундариҷаи маводи мухобироти оммавӣ, таҳлили басомади луғати муаллиф ё нашрия. Ба назари мо, нуқтаи назари мутахассиси маъруфи методологияи тадқиқоти иҷтимоӣ В.А. Ядов ҷолиби диққат аст. Ба андешаи ӯ, «…..интихоби усули тадқиқот ба як қатор омилҳо таъсир мерасонад: самти назариявӣ, гузоштани ҳадаф, захираҳои мавҷуда, амбитсияҳо, тафаккур, майлҳои шахсии тадқиқотчӣ. Дар асоси онҳо стратегияҳои умумии тадқиқот, ба ибораи дигар, стратегияҳои тавсиф, тавзеҳ ва дарки воқеияти иҷтимоӣ сохта мешаванд, ки маҷмуи амалҳои зеринро дар бар мегирад: – тавсифи омории маҷмуи объектҳои ҷамоатҳои калон; – тавсифи «зичи»-и предметҳои алоҳида, ки ба инъикоси яклухт ва ҳаматарафаи ҳолатҳои хоси онҳо марбут аст; – тавзеҳоте, ки ба таносуби маълумоти гирифташуда ва тасдиқи фарзияҳо монанд аст; – фаҳмиш, ки тафсири рӯйдодҳо ва далелҳоро дар бар мегирад.Дар ин ҷо илова кардан лозим аст, ки ҳолати эҳтимолии объектҳои омӯхташаванда дар оянда, дар асоси тамоюлҳои оморӣ ё робитаҳои сабабу оқибатҳо дар рушди онҳо муайяншуда пешгӯиҳои каму беш қатъиро ба вуҷуд орад». Омӯзиши объектҳо дар натиҷаи партави таъсири мутақобилаи онҳо бо ҷомеаҳои иҷтимоӣ, равандҳо, муносибатҳои иҷтимоӣ, муносибат ба ВАО ҳамчун муассисаҳое, ки ба татбиқи мубодилаи бисёрҷонибаи иттилоот дар системаҳои бузурги иҷтимоӣ машғуланд, интихоб карда мешавад, ба хониши онҳо мазмуни муносибати ҷамъиятиро ташкил медиҳад. Ба андешаи мо, инсон, ки худ табиатан махлуқи сиёсист баҳодиҳии фаъолияти ВАО аз мавқеи дастрас будани иштироки оммавии одамон дар муошират низ ҳамчун истеъмолкунанда ва ҳам истеҳсолкунандаи иттилоот аз ҳамин бармеояд. Дар ин ҷо истифодаи усулҳои пурсиши оммавӣ дар бораи муносибати шаҳрвандӣ ба имкониятҳои дахлдори воситаҳои ахбори омма хеле аҳаммиятнок аст. Дар баробари ин таҳлили миқдори материалҳо, омӯзиши мактубҳои таҳрирӣ ва паёмҳои аз аудитория бо роҳҳои гуногун гирифташуда, ки расмиёти омориро ташкил медиҳанд, хусусиятҳои асосии ин равиш мебошанд. Ҳангоми гузаронидани таҳқиқ ва таҳлили ВАО муҳимтарин омили интихоб, усул ба шумор меравад, ки ба қобилияту малакаи муҳаққиқ вобаста аст. Чунин ҳолатро низ ба назар гирифтан лозим аст, ки ягон тадқиқотчӣ, масалан, бо тадқиқи оморӣ хусусиятҳои муносибат ба ахбори сиёсӣ дар байни гурӯҳҳои гуногуни шунавандагонро дар алоҳидагӣ коркарду таҳлил карда наметавонад. Агар мутахассис маҳорати баланди касбӣ дошта бошад, ӯ метавонад дар байни ду гурӯҳи хурди ба ҳам мухолиф таҷриба гузаронад. Масалан, тамошобинони ҷавону калонсоли телевизион ё бо маълумоти на зиёдтар аз мактаби миёна ва дорои маълумоти олӣ тадқиқоти муқоисавӣ гузаронад. Ҳангоми омӯхтан ва таҳлили ВАО ба назар гирифтани таҳлили маълумоти ибтидоӣ ва дуюмдараҷа аҳамияти калон дорад. Таҳлилҳои дуюмдараҷа бояд бо истифода аз маълумоти қаблан аз ҷониби дигар тадқиқотчиён гирифташуда гузаронида шаванд. То онҳо аз як нуқтаи нав баррасӣ карда шаванд ва бо дигар маълумот муқоиса карда шаванд. Махзанҳои электронии ҳозиразамон барои ин имкониятҳои калон фароҳам оварда, ба шумо имкон медиҳанд, ки гурӯҳҳои нав дохил карда, нишондиҳандаҳои алоқаи омории байни ҳар як хусусияти омӯхташаванда муайян шуда, кластерҳои объектҳо маълум карда шаванд. Коршиносон аксар вақт ҳангоми баррасии ВАО ҳамчун як системаи махсуси иҷтимоӣ принсипи методологии систематикиро истифода мебаранд. Ба сифати мисол системаи паҳнкунии нашрияҳоро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон овардан мумкин аст. Аз ин рӯ объекти системавӣ маҷмуи ташкилотҳое мебошад, ки байни худ дар муносибатҳои муайян қарор доранд, сохтор, вазифаҳо, ҳадафҳо ва меъёрҳои фаъолияти худро доранд. Ё худ мисоли дигар баррасии конвергенсия дар ВАО ҳамчун як раванди системавӣ аст, ки ҷузъҳои он: таърихи рушд, ҷанбаҳои иҷтимоӣ-психологӣ, иқтисодӣ, технологӣ, ташкилӣ, сиёсӣ, шароит ва омилҳои рушди раванд дар муносибати онҳо мебошанд. Баррасии муназзами объект, муносибати муназзам ба таҳлили ин падида исботро талаб мекунад. Чунин системаҳои иҷтимоии миқёси гуногун, монанди ду субъекти мутақобила ва таъсири мутақобила дар сатҳи тамоми инсоният аз тарафи олимон кайҳо муайян карда шудаанд. Онҳо ба воситаи амалияи иҷтимоӣ ва амали ашхоси алоҳида истеҳсол ва такрористеҳсолии низомро якдилона эътироф мекунанд ва таъсири мутақобилаи низоми иҷтимоӣ ва муошират, ба назари онҳо пойдор аст. Дар ин хусус тасдиқи Н. Луман, ки: «Системаи иҷтимоӣ ҳар як системаест, ки ҳамчун унсури асосии худ барои бозсозии худ алоқаро тавлид мекунад, комилан асоснок аст», хело бомаврид мебошад. Муҳаққиқи номбурда дар тадқиқоти худ, ки ба проблемаи ВАО бахшида шудааст, асосан ба сатҳи эмпирикии таҳлил такя мекунад, ки дар он субъекти шинохт бо объектҳои мушаххаси эмпирикӣ сарукор дорад. Дар раванди гузаронидани таҳқиқоти воситаҳои ахбори омма интихоби усулҳои тадқиқот ҷои муҳимро ишғол мекунанд. Дар илми муосир, ки бо омӯзиши ВАО алоқаманд аст, равишҳои гуногуни омӯзиши ВАО вуҷуд доранд, ки хусусияти мураккаби онҳоро нишон медиҳанд. Чунин хусусияти хоси ВАО-ро таъкид кардан лозим аст, ки онҳоро бисёр илмҳои ҷамъиятшиносӣ ва гуманитарӣ объекти тадқиқотӣ медонанд. Ба гуфтаи Д.И. Фомичев, «аз як тараф, инҳо институтсионализатсия шудаанд (бо фаъолиятҳое, ки дар сохторҳои махсус ташкил карда мешаванд, бо нормаҳои гуногун тарбия ба тартиб медарояд). Аз тарафи дигар, васоити ахбори омма маҳсулот истеҳсол мекунанд – мундариҷае, ки воқеиятро ба таври махсус инъикос мекунад ва дар табдили он иштирок мекунад, зеро дарки мундариҷа аз ҷониби одамон то ин ё он дараҷа ба шуур ва рафтори онҳо таъсир мерасонад. Мундариҷаи хеле гуногуне, ки аз ҷониби ВАО сохта ё интиқол дода мешавад, истифодаи равишҳо ва усулҳои гуногунро пешбинӣ мекунад. Мавриди зикр аст, ки муҳаққиқон барои омӯзиши фаъолияти ВАО миқдори зиёди робитаҳои онҳоро бо чунин субъектҳои асосии ҳаёти ҷамъиятӣ, аз қабили ҳукумат, ҷомеа ва соҳибкорӣ таҳлил мекунанд. Дар ин занҷира муносибати васоити ахбори оммаро бо дигар иштирокчиёни бозори маҳсулоти иттилоотӣ ва рақибон дар мубориза барои ҷалби аудиторияи эҳтимолӣ таблиғ кардан лозим аст. Албатта, муҳаққиқоне, ки тадқиқоти ВАО-ро меомӯзанд, дар таҳияи худ усулҳои гуногуни интизомиро васеъ истифода мебаранд, ки дар байни онҳо муҳимтаринашон инҳоянд: а) равиши фалсафӣ – муайян намудани моҳияти ахбор ва равандҳои иттилоотӣ, робитаи он бо шакли иҷтимоии материя, мавҷудият ва мундариҷаи қонунҳои фаъолияти информатсия дар ҷомеа, аҳаммияти системаҳои аломатӣ, хусусияти амали мухобирот; б) равиши назариявию журналистӣ, ки ҳангоми истифодаи он назарияи умумии журналистика, матбуот, телевизион, радио ва интернет-журналистика ба майдон меояд. Муайян намудани танзими хусусияти фаъолияти журналистӣ ва масъалаҳои одоби касбӣ дар ин самт таваҷҷуҳи муҳаққиқонро ба худ ҷалб менамояд. Илова бар ин, ҳалли мушкили ВАО ҳамчун як бахши ҷомеа, типологияи нашрияҳо ва шабакаҳо, синфҳои асосии нашрияҳо ва каналҳоро метавон ба имконоти маърифатии ин равиш нисбат дод: – муносибати ҳуқуқи ҳалли масъалаҳои танзими воситаҳои ахбори омма, меъёрҳои ҳуқуқӣ ва асоснокии онҳо, амалияи татбиқи қонун дар соҳаи фаъолияти онҳо, масъалаҳои ҳуқуқи муаллиф, аз ҷумла дар воситаҳои ахбори оммаи нав ва ғайраро дар бар мегирад; – самти сиёсатшиносӣ, ки объекти таҳлили он воситаҳои ахбори омма дар низоми муносибатҳои сиёсӣ, ҳузури намояндагони онҳо дар доираи қувваҳои гуногуни сиёсӣ, таъсири сиёсии ВАО ба табақаҳои васеи аҳолӣ мебошад. Ин равиш, инчунин муайян намудани имконоти ВАО дар барқарор намудани робитаи байни ҳукумат ва ҷомеа, нақши он дар раванди интихобот, таъсири он ба фарҳанги сиёсии ҷомеа, нақши онҳо дар ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, таъсири сиёсии ВАО-и навро мавриди баррасӣ қарор медиҳад. Аз равиш ва самтҳои дар боло зикршуда, ки муҳаққиқон дар омӯзиши ВАО истифода мебаранд, метавон ба хулосае омад, ки дар ҷомеаи илмии муосир дар равишҳои башардӯстона ва иҷтимоӣ ҷудоии усулҳои хусусӣ ва байнисоҳавӣ ба таври умум қабул нашудааст. Комилан равшан аст, ки назария ва консепсияҳои илмии ҳоло мавҷудаи проблемаҳои ВАО, имконият намедиҳанд, ки байни фанҳои гуманитарӣ ва иҷтимоӣ хатти конкретӣ ва равшан гузошта шавад. Ба ин муносибат бархе аз муҳаққиқон бар ин назаранд, ки омӯзиши шахс дар соҳаи фаъолияти маънавию ахлоқӣ, маҳсули чунин фаъолият мавзуи таҳлили илмҳои гуманитарӣ мебошад. Воқеан, дар вақтҳои охир пайвастагии хоси равишҳо ва усулҳои фанҳои гуногун, ки ба бисёр соҳаҳои илм низ дахл доранд ва объекти омӯзиши онҳоро воситаҳои ахбори омма муайян мекунанд, бештар мушоҳида мешавад. Дар ин бобат раванди инкишофи ба истилоҳ сотсиологияи сифатӣ мисоли равшан шуда метавонад. Он ба беҳамтоии объектҳои алоҳида, тафсир ва фаҳмиши ангезаҳои иштирокчиёни ҳодисаҳои алоҳида, ба мисли илмҳои анъанавии инсонӣ таваҷҷуҳ дорад. Махсусияти конвергенсия чунин аст, ки байни тадқиқоти ВАО ба таври анъанавӣ ба равишҳои башардӯстона ва иртибот ҷалб карда мешаванд. Ба ақидаи пажуҳишгари Аврупои Ғарбӣ К.Йенсен ин омил дар ҳамон ҷое ба амал меояд, ки равишҳои илми иҷтимоӣ дар аввал бартарӣ доштанд. Аз гуфтаҳои боло бармеояд, ки кӯшиши дарёфти ҷавоб ба саволҳои нав, хулосаҳо, чаҳорчӯбаҳо, ақидаҳои қаблан дар илм бадастомадаро пешбинӣ мекунад. Яке аз хусусиятҳои муҳимтарини ВАО дар он аст, ки он оммавӣ буда, ба доираи васеи одамон нигаронида шудааст. Шумораи дӯстдорону мухлисони расонаҳо аз завқи онҳо вобаста аст, ки асосан тавассути мақолаҳо ва барномаҳои телевизионӣ дар сатҳҳои гуногун баён мешавад. Имрӯз унсурҳои муҳимми ВАО-ро метавон ба чаҳор зерсистема ҷудо кард: матбуот, радио, телевизион ва интернет. Ҳар яки онҳо дорои шабакаҳои зиёди иттилоотӣ мебошанд. Масалан, рӯзномаҳои алоҳида, маҷаллаҳо, китобҳои гуногун, барномаҳои радио ва телевизион, саҳифаҳои интернетӣ ва ғайра. Васоити ахбори омма ҳамчун як ниҳоди сиёсӣ дорои имконоти пурқуввате мебошад, ки асоси онро интиқоли иттилооти сиёсӣ ва ташаккули афкори ҷомеа ташкил медиҳад. Дар баробари ин воситаҳои ахбори оммавӣ дар соҳаи сиёсати байналхалқӣ ва умуман дар ҳаёти сиёсии ҷамъият як қатор вазифаҳои мушаххасро иҷро мекунанд, ки дар тараққиёт ва дигаргунсозии ҷамъият мақоми хосса доранд. Ин вазифаҳо инҳоянд: коммуникативӣ, аксиологӣ, ташкилӣ, тарбиявӣ, интиқодӣ, манипулятсия ва ғайра. Бо дарназардошти ин хусусиятҳо расонаҳои муосир бо таъсири амиқ ба тасаввуроти мардум тавассути қолабҳои мушаххаси сиёсӣ муносибати ҷомеаро ба рӯйдодҳои сиёсӣ тағйир медиҳанд. Идеяҳое, ки ба қолабӣ табдил ёфтаанд, ба раванди интиқоли иттилоот ва ахбор ворид шуда, дар зеҳни ҷомеа эҳсосоти манфӣ ва мусбат эҷод мекунанд. Аз ин рӯ, барои нигоҳ доштани мувозинати намояндагии омма технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ ба таври васеъ истифода мешаванд. Технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ махсусан ба гурӯҳҳои иҷтимоӣ имкон медиҳанд, ки муносибати худро ба масъалаҳои сиёсӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ ошкор ё пинҳонӣ муайян кунанд. Ҳамин тариқ, ВАО дар даврони дигаргуниҳои ҷаҳони муосир яке аз падидаҳои гуногунҷанба буда, дар шуури омма нуқтаи назари муайянро ташкил медиҳад ва моделҳои сиёсиро ба афкори ҷамъиятӣ ворид мекунад, ки шахс маҷбур мешавад, на танҳо дар дохили кишвари худ, балки берун аз он ба амалҳои мушаххаси сиёсӣ аз нуқтаи назари афкори публитсистӣ ва журналистӣ машғул шавад, ки ин дар сатҳи байналхалқӣ ҳам таъсири амиқ дорад. Сиёсатшиносони бритониёӣ Колин Спаркс ва Раймонд Уилямс нақши расонаҳоро дар раванди сиёсӣ муайян карда, таъкид мекунанд, ки: «системаи ВАО метавонад тиҷоратӣ, авторитарӣ, патерналистӣ ва демократӣ бошад». Системаи тиҷоратӣ сатҳи баланди озодии матбуотро мебинад. Аммо дар фаъолияти онҳо маҳдудиятҳои ҷиддӣ мавҷуданд, ин маҳдудиятҳо ба дараҷаи даромаднокии матбуот вобаста мебошад. «Бо ин гуна система ҳама чизро гуфтан мумкин аст, аммо ба шарте, ки сухани шумо муфид ва фоидаовар бошад». Олимони рус А.И. Соловёв ва В.П. Пугачёв дар масъалаи мазкур барои муайян кардани нақш ва мазмуни воситаҳои ахбори оммаи имрӯза андешаҳои ҷолиб доранд. Онҳо намояндагони усули инструменталистӣ буда, таъкид мекунанд, ки идоракунӣ яке аз вазифаҳои муҳимтарини воситаҳои ахбори оммавӣ мебошад. Ба ақидаи онҳо, «васоити ахбори омма маҷмуи созмонҳоест, ки бо кумаки таҷҳизоти вижаи фаннӣ маълумоти заруриро ба таври ошкоро ва расман ба ҳар як нафар мерасонад». Илова бар ин, расонаҳо дар ҳоли ҳозир ба унвони бо ном «шохаи чаҳоруми қудрат» баррасӣ мешаванд, ки ин боз ҳам муҳиммияти ВАО-ро дар ҳаёти ҷамъиятӣ нишон медиҳад. Доир ба ин масъала Я.Н. Засурский қайд мекунад, ки раванди барқарорсозии демократия дар кишварҳои пасошуравӣ бо ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, волоияти қонун, иқтисоди бозорӣ ва эҷоди бевоситаи матбуот алоқаманд аст». Г. Алтшулл бошад, вобаста ба масъалаи мазкур вазъияти матбуоти Америкаро таҳлил карда, ба чунин натиҷа меояд: «-маъно ва мазмуни иттилооти воситаҳои ахбори омма дар бисёр мавридҳо сиёсати шахсонеро, ки фаъолияти воситаҳои ахбори оммаро бо мақсади сармоя маблағгузорӣ кардаанд, ифода мекунад; – рӯзномаву маҷаллаҳо, телевизион ва радио ҳарчанд ҳамчун неруи мустақил амал мекунанд, вобастагии онҳо ҳамеша мушоҳида мешавад». Аз ин рӯ, имрӯз дар байни ниҳодҳое, ки дар раванди иҷтимоигардонии аҳолӣва ташаккули фарҳанги сиёсии одамон иштирок мекунанд, ВАО мавқеи хоссаеро ишғол менамояд. «Воситаҳои ахбори оммаи имрӯза маҷмуи муассисаҳо, корхонаҳо ва ташкилотҳоест, ки ба ҷамъоварӣ, коркард ва интиқоли иттилоот машғул буда, тавассути матбуот, радио, телевизион ва интернет ба аҳолӣ аз рӯйдоду падидаҳои гуногун хабар медиҳад». Ба фикри мо, воситаҳои ахбори оммавӣ дар он сурат хусусияти сиёсӣ пайдо мекунанд, ки унсурҳои гуногуни он дар раванди муборизаи сиёсӣ барои ба даст овардани ҳокимият, нигоҳ доштани он ё ба эътидол овардани муносибатҳои дутарафа ва бисёртарафаи байни давлатҳо истифода шаванд. Воқеан, ВАО дорои хусусияти фаврӣ буда, босуръат тағйир меёбад, аз ин рӯ, чунин хосиятҳо имкон медиҳанд, ки ба ҳаёти маънавии одамон ва шуури табақаҳои васеи аҳолӣ таъсири ҳалкунанда расонанд. Васоити ахбори омма метавонад афкори ҷомеаро барои пуштибонӣ аз ҳадафҳои муайян равона созад ва ҳамзамон, бо эҷоди равандҳои ҳамгироӣ мардумро маҷбур созад, ки арзишҳои дар ҷомеа ба вуҷуд омадаро қабул ё амалӣ созанд. Воситаҳои ахбори оммаи муосир ва истифодаи онҳо аз технологияҳои нави иттилоотӣ имкон медиҳад, ки доираи васеи аҳолӣ дар равандҳои сиёсӣ, бахусус ҳукумати кишвар, мақомоти қонунгузор ва иҷроия, роҳбарони ҳизбҳои сиёсӣ, сиёсатмадорон иштирок намоянд, то ба раванди қабули қарорҳои сиёсӣ таъсир расонанд. Васоити ахбори омма, инчунин одамонро ба ҷаҳони сиёсат ҷалб намуда, онҳоро ба арзишҳои сиёсии пешниҳодкардаи мақомоти давлатӣ наздиктар мекунад.Аз ин рӯ, раванди паҳнкунии иттилоот низ амалӣ мешавад, зеро онҳо гурӯҳҳои алоҳидаи шаҳрвандонро барои дастгирии стратегияҳои сиёсӣ омода мекунанд. Дар шароити дигаргуниҳои нави ҷаҳонӣ бо назардошти тағйирот ва ташаккули воситаҳои ахбори омма хусусиятҳои муҳим ва фарккунандаи онҳо чунинанд: – хусусияти оммавӣ, яъне доираи васеи одамон дар шароити муосир аз воситаҳои ахбори омма истифода мебаранд; – истеҳсолӣ, яъне воситаҳои ахбори омма барои интиқоли иттилоот таҷҳизоти нави компютерӣ ва рақамиро истифода мебаранд. Бояд таъкид кард, ки дар ҳар як ҷомеаи муосир расонаҳо як қатор вазифаҳои сиёсии байналмилалиро иҷро мекунанд, ки чунин хусусият мазмуни сиёсии онро баланд мебардорад. Иҷрои вазифаҳои иттилоотӣ, тарбиявӣ, иҷтимоӣ, интиқодӣ, назоратӣ, сафарбаркунӣ, равонӣ ва ҳамгироӣ ба ВАО имкон медиҳад, ки мавқеи худро дар ҷомеа, дар ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ ва муносибатҳои хайрхоҳии байни давлатҳо рӯз то рӯз таҳким бахшад. Ҳангоми иҷрои вазифаҳои иттилоотӣ раванди ҷамъоварӣ, коркард ва паҳнкунии иттилоот сурат мегирад, ки дар натиҷа шаҳрвандон ва мақомоти ҳокимияти давлатӣ дар бораи ҳодисаю падидаҳои бавуқуъомада маълумоти зарурӣ мегиранд. Бояд гуфт, ки воситаҳои ахбори омма ҳангоми иҷрои вазифаи иттилоотӣ метавонанд маълумотеро пешниҳод кунанд, ки хусусияти сиёсӣ надоранд (масалан, маълумот дар бораи обу ҳаво, барномаҳои варзишӣ, барномаҳои фарҳангию фароғатӣ ва ғ.). Ҳамин тариқ, ба иттилооти сиёсӣ он хабарҳое дохил мешаванд, ки тавонистанд таваҷҷуҳи афкори ҷамъиятиро ҷалб кунанд ва ба мақомоти давлатӣтаъсир расонанд. Масалан, ахбор дар бораи фаъолияти хукумат, парламент, ҳизбҳои сиёсии ҳукмрон ва ғайридавлатӣ, ҳаёти иҷтимоию иқтисодии ҷамъият ва муносибатҳои байни кишварҳо, ки мазмуни асосии иттилооти сиёсиро ташкил медиҳанд. Ҳангоми иҷрои вазифаи таълимӣ раванди интиқоли иттилоот амалӣ карда мешавад, ки тавассути он шаҳрвандони кишвар бо арзишҳо ва ҳадафҳои стратегии давлат ошно мешаванд ва ба онҳо донишҳои зарурӣ барои мутобиқ шудан ба рафторашон пешниҳод карда мешаванд. Бояд гуфт, ки дар ҷараёни интиқоли донишҳои сиёсӣ аз воситаҳои ахбори омма раванди иҷтимоишавии сиёсӣ ҳам дар як вақт сурат мегирад. Ба ибораи дигар, иҷрои вазифаи тарбиявӣ хусусияти дигаргунсозӣ дошта, дониши сиёсии шахсро тадриҷан ташаккул дода, ақидаи ӯро бо тағйироти сифатӣ дучор мегардонад. Аммо дар раванди сотсиализми сиёсӣ рафтори одамон ба воқеияти иҷтимоӣ мутобиқ мешавад, ки чунин вазъият хусусияти дигаргунсозанда дорад. Барои тағйироти доимӣ дар ҳаёти иҷтимоӣ ва сиёсии одамон меъёрҳо, арзишҳо ва намунаҳои рафтори ҳатмӣ низ ба тағйирот дучор мешаванд. Дар баробари ин матбуот вазифаи танқидро низ иҷро мекунад. Хусусан, дар бораи вазъи мураккаби байналмилалие, ки бо низоъҳои Шарқи Наздик, Гурҷистон, Украина ва баъзе ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ алоқаманд аст, ки дар робита ба ин мо пайваста хабарҳои гуногунро дар бораи манфиатҳои абарқудратҳо ва давлатҳои ҷангҷӯ мешунавем, ки мисоли ин вазифаҳост. Ҳар интиқоде, ки дар расонаҳо садо медиҳад, доираи васеътари масъалаҳои ҳаёти ҷомеаро фаро гирифта, ба фаъолияти амалии ҳукумат, мақомоти судӣ, паҳлуҳои гуногуни сиёсати давлат, кишварҳо ва ғайра нигаронида шудааст. Воситаҳои ахбори омма инчунин, вазифаи назоратиро иҷро мекунанд, ки вобаста ба он нуфузи афкори ҷамъиятӣ асос меёбад. Гузашта аз ин, ВАО на танҳо ба фаъолияти интиқодӣ машғуланд, балки зери таъсири унсурҳои алоҳидаи он раванди ҷудошавии манфиатҳо ва ҳамгироиисубъектҳои сиёсӣ сурат мегирад. Маҳз дар чунин шароит намояндагони гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ имкон пайдо мекунанд, ки андешаи худро бевосита баён кунанд ва бо ҳамин роҳ ҳамфикрони худро муттаҳид намуда, манфиатҳои худро якҷоя ҳимоя намоянд. Илова бар ин, маҳз тавассути васоити ахбори омма шаҳрвандони кишварро барои андешидани тадбирҳои мушаххас сафарбар намуда, дар баъзе мавридҳо барои даст кашидан аз иҷрои онҳо тавсияҳо пешниҳод мешаванд. Татбиқи вазифаи сафарбар намудани воситаҳои ахбори омма, ки дар ин ҳам ифода ёфтааст, ба шуур, тафаккур ва рафтори шарвандон ва шаклҳои фаъолияти онҳо таъсир расонда метавонад. Таҳлили иҷрои вазифаҳои воситаҳои ахбори оммавӣ нишон медиҳад, ки мақсади асосии онҳо паҳн намудани ахбор аст. Одатан интишори иттилоот, барои дастраси умум гардонидани он дар ду шакл сурат мегирад: маълумоти муфассал ва маълумоти мухтасар. Дар матбуот асосан ахбороти муфассал истифода шуда, масъалаҳои сиёсӣ ба воситаи мақолаҳо ва асарҳои гуногун ҳаматарафа муҳокима карда мешаванд. Маълумоти мухтасар ба телевизион хос буда, як қатор хусусиятҳои муҳим дорад. Ҳамзамон, аудиторияи ин навъи иттилоот дар бисёр мавридҳо барои дарк намудани моҳияти он ба мушкилӣ дучор мешаванд. Яке аз сабабҳои афзудани нақш ва мавқеи ВАО дар ҳаёти сиёсии ҷомеа он аст, ки бо кумаки он давлат ва дигар субъектҳои сиёсӣ на танҳо ба аҳолӣ аз ҳадафҳо, арзишҳои сиёсӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ маълумот медиҳанд, балки ҳамчунин воситаҳои мушаххас эҷод мекунанд. Онҳо пеш аз ҳама ба ташаккули фаъолияти табақаи ҳукмрон ва органҳои намояндагии ҳокимияти давлатӣ хизмат мерасонанд. Ба ибораи дигар ВАО дар шароити муосир яке аз воситаҳои муҳимми танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ, мушаххасгардонии муносибатҳои муҳимми ҷамъиятӣ, сиёсӣ ва байналмилалӣ ба ҳисоб меравад. Муайян намудани мавзуъҳои баррасӣ ва самти назари онҳо, ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеа ва ҳукумат яке аз роҳҳои асосии таъсиррасонии сиёсӣ ба ВАО мебошад. Интихоби мавзуъҳои сиёсӣ ва байналмилалӣ на танҳо ба манфиати расонаҳои ҳоким аст, балки дар шароити гуногунандешии иттилоотӣ таҳти таъсири ҷомеаи муосир сурат мегирад. Илова бар ин дар солҳои охир бо ҳар роҳу васила созмонҳои ҷамъиятии журналистӣ ва расонаҳои алоҳида, аз ҷумла нашрияҳои даврӣ ва агентиҳои мустақил паҳн кардани хабару матолиби пурҳангома, фармоишӣ, интиқодӣ, якҷониба, ғаразнок ва ифротгароро бештар мегардонад, ки онҳо дорои маълумоти нодуруст буда, амнияти иттилоотиро вайрон мекунанд. М. Сафарзода, Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ба номи Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ Бойгонӣ

ҲАШАРИ НИҲОЛШИНОНӢДАР ЗАРАФШОН Бойгонӣ

БОЗДИДИ УСТОДОНУ ДОНИШҶӮЁНИ ДОНИШГОҲ АЗ ҚАЛЪАИ ҲИСОР Бойгонӣ

КОНФЕРЕНСИЯИ ИЛМӢ – НАЗАРИЯВИИ БАЙНАЛМИЛАЛӢ ДАР ДОНИШГОҲ Бойгонӣ

ВОХУРИ БО ВОЛИДОНИ ДОНИШҶӮЁНИ КУРСИ ЯКУМ ДАР ФАКУЛТЕТИ МЕНЕҶМЕНТ ВА ИДОРАИ САЙЁҲӢ Бойгонӣ

АРГУЗОРИИ МИЗИ МУДАВВАР ДАР МАВЗУИ “ПРЕЗИДЕНТ ҲОМИИ СУЛҲУ ВАҲДАТ” Бойгонӣ

НОМИ НАКӮ… Бойгонӣ

ТАРБИЯИ ҶИСМОНӢ ВА ВАРЗИШ ДАР МАНЗАРИСИЁСАТИ ФАРҲАНГИИ ПРЕЗИДЕНТИ КИШВАР Бойгонӣ

Нақши Президенти Тоҷикистон дар рушди қонунгузории миллӣ назаррас аст Бойгонӣ

Паёми шодбошӣ ба ифтихори ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ Бойгонӣ

ИНТЕРНЕТ ВА ТАЪСИРИ ОН БА МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚӢ ВА АХЛОҚИИ ҶОМЕА Бойгонӣ

ПАРЧАМ НИШОНИ САРФАРОЗИҲОИ МАРДУМИ ТОҶИК Бойгонӣ

МАРКАЗИ МАЪМУРИИ ВИЛОЯТИ ХАТЛОН – ШАҲРИ БОХТАР АЗ ҲАВЗАИ ИНТИХОБОТӢ Бойгонӣ