Шуруъ аз нимаи дуюми асри ХХ ҳаллу фасли муаммоҳои экологӣ дар маркази таваҷҷуҳи сиёсатмадорон, коршиносону олимон қарор гирифтааст, яъне ин қазияи башарӣ аз ҳамаи кишварҳо дар якҷоягӣ амал карданро тақозо мекунад. Зеро солимиву бехатарии ҷомеаи башарӣ ва сифати ҳаёти инсон ба муҳити зисти солим сахт марбут аст. Проблемаҳои экологӣ силсилаи ҳалқаи занҷиреро мемонанд, ки бо ҳамдигар пайвандии ногусастанӣ доранд. Коршиносону муҳаққиқон пайдоиши проблемаҳои кологиро ба омили антропогенӣ нисбат медиҳанд. Яъне, аксар бар он назар ҳастанд, ки афзоиши бемайлони аҳолӣ ба вайроншавии мувозинати табиӣ сабабгор мешавад.
Проблемаҳои экологии Тоҷикистон ҳам ба проблемаҳои экологии кишварҳои минтақаи Осиёи Марказӣ монанд аст. Ҷамъшавии партовҳо, шӯразании заминҳо, азбайнравии гуногунии биологӣ, ифлосшавии ҳавои атмосфера, коҳишёбии пиряхҳо, норасоии оби нӯшокӣ мутаассифона воқеияти имрӯзаи мост.
Раванди тағйирёбии иқлим ҳамаи кишварҳоро водор мекунад, ки дар самти коҳиш додани оқибатҳои манфии он ва мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим чораҳои оқилона андешида шавад. Иттилоотонии саривақтии ҷомеа марбут ба мушкилоти ҷойдошта яке аз омилҳои ҳаллу фасли масоил мебошад. Дар ин ҷо пеш аз ҳама нақши ВАО-ро ҳамчун ниҳоди иҷтимоӣ-сиёсӣ, ки қудрати расондани таъсири бузург ба ҷомеаро дорад, дида баромадан зарур аст. Бояд гуфт, ки расонаҳо ё худ ВАО ба василаи иҷро кардани вазифаҳои иттилоотрасонӣ ва маърифатбахшӣ афкори ҷомеаро шакл медиҳанд. Ҳамин аст, ки дар ҳама барномаҳои давлатии қабулшуда дар самти рушди тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ ба нақши ВАО таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда шудааст.
Дар матбуоти аввали солҳои 90-ум дар мавзӯи зарурияти тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ маводҳо пайдо шуданд. Ҷомеаи байналмилалӣ соли 1992 дар Конфронси СММ оид ба рушд дар Рио ”де- Жанейро ба баланд бардоштани сатҳи маърифати экологии ҷомеа ҳамчун пояи рушди устувор таваҷҷӯҳи махсус зоҳир намуданд.
Бо назардошти дарки масоили экологии ҷомеа Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар радифи талаботҳои «Конфронси Рио-де- Жанейро» соли 1996 «Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000 ва дар давраи то соли 2010»-ро қабул намуд.
Ин Барнома барои тарбия ва маърифати экологии мунтазам ва ҳамаҷониба дар Тоҷикистон бояд замина ба вуҷуд меовард. Он тарбия ва маърифати экологиро дар муассисаҳои томактабӣ ва муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ (синфҳои 1-4), тайёр намудани мутахассисон оид ба масъалаҳои ҳифзи муҳити зист дар муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ, курсҳои таълимиро барои шахсони мансабдор ва баланд бардоштани иттилоотонӣ байни намояндагони воситаҳои ахбори омма ва ҷомеаи васеъро дар бар мегирифт.
Таҳлили иҷрои Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000-ум ва дар дурнамои то соли 2010 нишон медиҳад, ки дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, гимназияҳо, литсейҳо, коллеҷҳо ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ таълими фанни самтҳои экологӣ ҷорӣ шудаанд.
Дар давоми татбиқи Барнома дар муассисаҳои таҳсилоти олӣ, факултаҳо ва кафедраҳои нав оид ба экология ва ҳифзи муҳити зист таъсис ёфтанд.
Дар барномаи мазкур вазифаи ВАО низ ҳамчун тарғиботчии донишҳои экологӣ муайян карда шуда, аз ҷумла дар он омадааст: «Ин ҳуҷҷат васоити ахбори умум (радио, телевизион, нашрияҳои даврӣ)-ро вазифадор мекунад, ки барномаҳои илмию методӣ, васоити таълимиро доир ба тарбия ва маълумоти экологӣ аз рӯи масъалаҳои ҳифзи муҳити зист ба таваҷҷӯҳи аҳолӣ расонанд».
Қабули чунин ҳуҷҷати муҳим барои интишори маводи зиёди экологӣ дар саҳифаҳои нашрияҳо ва таҳия ва рӯи эфир омадани барномаҳои муаллифӣ дар радио ва телевизиони Тоҷикистон асос гузошт. Масалан, шуруъ аз соли 1998 аз тариқи шабакаи якуми Телевизиони Тоҷикистон барномаҳои маърифатӣ бо унвонҳои «Дар олами вуҳуш», «Пайраҳа» ва «Инсон ва табиат» пахш мегардиданд.
Ҳарчанд дар самти болоравии маърифатнокии аҳолӣ қадамҳои ҷиддӣ гузошта шуд, аммо бо назардошти таъсис гардидану рӯи кор омадани корхонаҳои саноатӣ норасоии донишҳои экологӣ дар ҷомеа эҳсос карда мешуд.
Бо назардошти тақозои замон бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 апрели соли 2015, № 178 «Барномаи давлатии комплексии рушди тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли 2020» тасдиқ гардид. Банди 28.-и боби 5-и Барнома бо номи «Иттилоотонии аҳолӣ тавассути васоити ахбори омма дар системаи тарбия ва маърифати экологии мунтазам» ёд мешавад. Дар ин банд доир ба ҳадафи ВАО чунин нукта баён гаштааст. «Ҳадафи
ВАО аз пешниҳод намудани маълумоти дақиқ оид ба муаммоҳои экологӣ, тарғиби донишҳои экологӣ ба аҳолӣ иборат аст».
Вазифаҳо иборат ҳастанд аз «баланд бардоштани нақши васоити ахбори омма дар экологикунонии шуури ҷомеа, баланд бардоштани сатҳи саводнокии экологии аҳолӣ, баланд бардоштани талаботи ҷомеа ва кормандони воситаҳои ахбори омма ба маълумоти дақиқ ва асоснокунии хулосаҳои таҳлилӣ ва пешгӯиҳо».
Дар доираи амалигардии Барномаи давлатии комплексии рушди тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли 2020 озмунҳо байни намояндагони ВАО, кормандони радио ва телевизион ҳар сол гузаронида шуданд. Ба озмунҳои эҷодӣ ҳам журналистони пуртаҷриба ва ҳам навкор аз пойтахт ва ҳам шаҳру вилоятҳои мамлакат маводҳояшон пешкаш намуданд. Баргузории озмунҳо барои намояндагони васоити ахбори на танҳо аз тарафи мақомоти давлатии ҳифзи муҳити зист, балки аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ низ сурат гирифтанд. Ин омилҳо такони ҷиддӣ бахшиданд ба рушди журналистикаи экологӣ дар Тоҷикистон.
Ниҳоят, “Барномаи давлатии маҷмӯии рушди тарбия ва маърифати экологииаҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025», ки аз 3 апрели соли 2021 бо қарори Ҳуқумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба имзо расид, аз ду барномаи пешин бо якчанд нишонаҳо фарқ мекунад. Дар ин Барнома якчанд масъалаҳои нав, монанди вазъи ҳолатҳои фавқуллода, иқтисодиёти сабз, тағйирёбии иқлим, сайёҳии экологӣ ворид карда шуданд. Ҳамчунин нақши ВАО, аз ҷумла матбуот, радио, телевизион ва Интернет дар бандҳои 70, 71, 72 ва 73-и боби 8., ки «Нақши воситаҳои ахбори омма дар рушди тарбия, маърифат ва фарҳанги экологӣ» ном гирифтааст, ишора шудааст.
Аз ҷумла, дар бораи аҳамият ва нақши ВАО дар баланд бардоштани тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ омадааст: «Аҳамияти болоравандаи воситаҳои ахбори омма дар иттилоотонӣ ва тарбияи аҳолӣ хусусияти хоси ҳаёти муосири ҷомеа мебошад. Вазифаҳои асосие, ки воситаҳои ахбори омма дар низоми маърифат ва тарбияи экологӣ анҷом медиҳанд, ташаккули афкори ҷомеа ва мавқеи фаъоли ҷамъиятӣ оид ба масъалаҳои ҳифзи муҳити зист, тарбияи фарҳанги экологӣ ва пешниҳоди маълумоти фаврӣ оид ба маърифати экологии аҳолӣ мебошад.
Қобили зикр аст, ки барои расондани донишҳои экологӣ ва баланд бардоштани сатҳи маърифати экологии аҳолӣ ба ҷуз аз Барномаҳои маърифати экологӣ инчунин Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маърифати экологӣи аҳолӣ» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иттилооти экологӣ», ки соли 2011 ба имзо расида буданд, ба намояндагони ВАО метавонанд ёрирасон бошанд.
Дар моддаи 12-и Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маърифати экологӣи аҳолӣ», ки бо унвони «Салоҳияти мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунии шаҳрак ва деҳот» номгузорӣ шудааст, «идоракунӣ дар системаи маърифати экологии кормандони ВАО» [5, с. 86] зарур шуморида мешавад.
Дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иттилооти экологӣ» банди 8-моддаи 1 «Мафҳумҳои асосӣ»омадааст: – интишори иттилооти экологӣ – амали молики иттилооти экологӣ, ки мақсадаш тавассути ҷойгиронӣ дар нашрияҳо, дигар воситаҳои ахбори омма, сомонаҳои расмии худ дар шабакаи умумиҷаҳонии иттилоотӣ ё бо роҳҳои дигари дастраси умум расондани иттилооти экологӣ ба мақомоти давлатӣ, шахсони дигари воқеӣ ва ҳуқуқӣ мебошад».
Бояд гуфт, ки ҳар як навъи ВАО махсусияти худро дорад. Агар матбуот дар муқоиса бо воситаҳои дигари ахбори омма ҳамчун василаи пуриқтидортарин барои пурра ва муфассал ифшо намудани мундариҷаи ғояҳои тарғибшуда имкон фароҳам оварда тавонад, телевизион нисбат ба навъи ВАО воситаи пуриқтидортарин ба шуур ва рафтори одамон таъсиргузор мебошад. Дар мавриди радио бошад, коршиносон фаъолияти сусти васоити ахбори оммаро дар пешбурди арзишҳои экологӣ ва
маърифати экологии аҳолӣ қайд мекунанд.
Гуногунрангии иттилоот ба матбуот имкон медиҳад, ки масъалаҳои муҳити зистро, ки мавриди баррасӣ қарор мегиранд, ба таври васеъ ва бисёрҷониба инъикос намояд. Ин аз журналист тақозо мекунад, ки маводи ҷамъовардашударо доир ба вазъи экологӣ ба таври дуруст коркард ва таҳлил намояд.
Таъсир ба шуури экологии тамошобинон, тавассути намоиш додани манзараҳои мубориза бо зараррасонҳо, пахши гузоришҳо, огоҳонӣ ва муроҷиатҳо ба аҳолӣ дар бораи рафти ниҳолшинонӣ, нигоҳубини дарахту буттаҳо ва истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ ба даст оварда мешавад.
Дар барномаҳои радиоӣ, ки ба масоили экологӣ бахшида шудаанд, журналистонро лозим аст, ки барои таъсиргузор будани барнома аз эффектҳои гуногуни овозӣ, ки дар табиат дучор шудан мумкин аст, истифода намоянд.
Ягона воситаи бештар рушдкунанда Интернет мебошад, ки бо хусусияти асосии худ ҳамчун воситаи коммуникатсионӣ ба рушди шаклҳои нави таълим ва фарҳанги экологӣ таъсири инқилобӣ дорад. Захираҳои интернет мунтазам такмил ёфта, шабакаҳои иҷтимоӣ оид ба маърифати экологӣ таҳия мегарданд».
Ба таври равшан ВАО ва интернет барои инъикоси ҳама гуна рӯйдоду воқеаҳо, бахусус муаммоҳои экологӣ, таблиғи фаъолиятҳои намунавӣ дар самти беҳдошти муҳити зист ва баланд бардоштани маърифати экологии аҳолӣ нақши бориз дорад.
Бояд зикр намуд, ки дар самти маърифатбахшии намояндагони ВАО доир ба масъалаҳои экологӣ чорабиниҳои гуногун, аз ҷумла нишастҳои матбуотӣ, маҳфилҳои экожурналистон, мизҳои мудаввар дар мавзӯъҳои мухталифи экологӣ, мисли таҷлили Рӯзи Замин, Рӯзи байналмилалии муҳити зист барои ҷалби рӯзноманигорон мусоидат менамояд.
Солҳои охир бо мақсади ҷалби таваҷҷуҳи рӯзноманигорон, аз ҷониби Кумитаи ҳифзи муҳити зист, Комиссияи экологии Маҷлиси намояндагон ва дигар ташкилотҳои ҷамъиятиву ширкатҳои байналмилалӣ баргузории озмунҳои эҷодӣ дар мавзӯҳои экологӣ роҳандозӣ гардидааст, ки чунин тадбирҳо метавонанд ҷалбу сатҳи иштироки намояндагони ВАО-ро фаъол гардонида, ба болоравии маърифатнокии журналистон мусоидат намояд.
Ҷ. Яқубов,
Донишгоҳи миллии Тоҷикистон
Бознашр аз конференсияи илмӣ-амалии байналмилалӣ дар мавзуи «Нақши ВАО дар шароити ҷаҳонишавӣ ва бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо»
