Воқеан, дар рангорангӣ ва бозгӯи масъалаҳои муҳимми рӯз барои идораҳои рӯзномаҳо маводи публитсистӣ мавқеи муайянкунанда доранд, аз ҷумла ҳамаи таълифоти журналистӣ аз хабар сар карда, то мақолаю мухбирнома, ки дар онҳо воқеаву ҳодисот ва далелҳое инъикос мешаванд, барои зиндагии инсонҳо аҳаммият дошта, масъалаҳои мубрамро баррасӣ ва масъалагузорӣ мекунанд. Низоми жанрии маводи публитсистӣ бо таъсири баъзе омилҳо, ба мисли навъ ва сатҳи нашрия, махсусиятҳои аудиторияи он, даврияти нашрия ва ҳайати эҷодии редаксия, ҳамзамон сатҳи касбияти рӯзноманигор, манфиатҳои эҷодии ӯ, дарки нақши жанр ва хусусиятҳои он ташаккул меёбад.
Дар матбуоти даврии мо низ барои баррасии масъалаи сайёҳӣ, ки дар сиёсати Давлату Ҳукумати кишвар яке аз самти авлавиятдор маҳсуб меёбад, аз жанрҳои гуногуни таҳлилӣ васеъ ва ҳадафмандона истифода бурда мешаванд. Зеро жанрҳои таҳлилӣ дар кушодани мавзуъ, муқоиса ва арзёбии вазъ,
муаррифии ҳаматарафа ва ҳалли мушкилоти соҳаи сайёҳӣ имконияти васеъ доранд.
Ба андешаи муҳаққиқ И. Усмонов, дар жанрҳои таҳлилӣ «фактҳои зиёде истифода мешаванд, онҳо айнан ё мазмунан ба кор мераванд, таҳлил мешаванд. Аммо хулосаҳо ва натиҷаҳо аз онҳо бароварда намешаванд, балки онҳо ҷузъе барои исботи фикри пешниҳодшуда маҳсуб мешаванд».
Махсусан идораи нашрияи расмии «Ҷумҳурият» дар тавзеҳи масоили сайёҳӣ ва муаррифии мавзеъҳои ҷолиби сайёҳӣ аз жанри мақола бештар истифода бурдаанд.
Мақола яке аз жанрҳои маъмул ва марказии рӯзнома маҳсуб меёбад ва аз натиҷаи таҳқиқоти мо ба чунин хулоса расидем, ки дар баррасии масоили сайёҳӣ имконоти ин жанр хеле фарох буда, метавонад тамоми ҷиҳатҳои ин соҳаро бикушояд. Мақола вазифаи таҳлили воқеа ва баррасии мавзуъ, ҳамчунин пешниҳоди ақида доир ба ин мавзуъро дорад, ки доир ба ин профессор М. Муродов дуруст қайд намудааст, ки «Мақола дар журналистикаи таҳлилӣ аз жанрҳои асосӣ ба шумор меравад. Дар журналистика вай барои таҳлили воқеа, зуҳурот ва ҷараёни муҳиму мухталифи иҷтимоӣ истифода мешавад».
Таҳлил яке аз васоити муҳиму тавонои матбуот ба ҳисоб меравад, ки тавассути он муаммоҳо ҳалли худро меёбанд. Ҳалли дурусту оҷилии аксари масъалаҳо маҳз ба ҳамин усул вобаста буда, аз он ба таври мушаххас ва ҳадафмандона истифода бурдани рӯзномаҳо зарур аст. Инро муҳаққиқи соҳа А.А.Тертичний чунин шарҳ медиҳад «Рӯзноманигор метавонад дар як мақола ба умқи баландтарини таҳлил бирасад», яъне тавассути жанри мақола метавон вазъи соҳаҳои ҷудогонаро мавриди таҳлили васеъ қарор дода, масъалагузорӣ кард, ки ин равишро идораи рӯзномаи «Ҷумҳурият» ба кор мебарад.
Рӯзноманигорони ин нашрия дар баррасӣ ва тавзеҳи масъалаҳои сайёҳӣ бештар такя намудаанд ба муаррифии мавзеъҳои сайёҳӣ ва таърихию фарҳангӣ ва масъалагузориҳо, ки аз мконоти фарохи ин жанр дарак медиҳад. Мақолаҳое, ки дар ин замина дар рӯзнома нашр гардидаанд, хусусиятҳои хоси ин жанрро таҷассум менамоянд, ки аз ҳадафҳои сохторӣ ва мундариҷавии он бармеоянд.
Дар мақолаи «Сайёҳӣ ва коронавирус. Поёни шаби сияҳ сафед аст» (Комрон Сафар. ” 2020. – 15 май. – №: 93) таъсири пандемияи COVID-19 ба соҳаи сайёҳӣ, оқибатҳои он ва таҷрибаи ҷаҳонӣ дар пешбурди фаъолият пас аз пандемия мавриди таҳлил қарор гирифтааст. Муаллиф проблемагузорӣ карда, вазъи соҳаро таҳлил ва пас аз раҳоёбӣ аз буҳрон чӣ тавр рушд кардани соҳаро ояндабинӣ менамояд ва барои ин ба таҷрибаи давлатҳои хориҷӣ такя кардааст. Ҳамзамон, сайёҳии дохилиро беҳтарин интихоб барои сайёҳон меҳисобад. Мақола бо зерсарлавҳаҳои зерин, ба мисли «Таҷриба чӣ мегӯяд?», «Туризм чӣ тавр тағйир меёбад?», «Сайёҳии дохилӣрушд мекунад», «Кипру Таиланд ба қабули сайёҳон омодаанд» ҷудо карда шудааст ва мазмуни ҳар зербобро сарлавҳааш муайян мекунад, ки ин усул барои ҷалби хонанда ва муъҷазбаёнии мавод таъсирбахш аст. Дар бораи аҳамияти зерсарлавҳа муҳаққиқ С.М. Гуревич чунин ақида дорад, ки «Зерсарлавҳа ва зерсарлавҳаи дохилӣ ҳамчун қисми бахши матн ва ё матни асосӣ баромад карда, асосан сарлавҳаро муайян ва дақиқ мекунад ва хусусияти маводро муайян менамояд».
Идораи рӯзнома дар муаррифӣ ва тавзеҳи масъалаҳои сайёҳӣ аз ин усули баён ва сарлавҳасозӣ бештар истифода бурдаанд, масалан мақолаҳои «Тоҷикистон. Сайёҳӣ то чӣ андоза рушд мекунад?» (Ш.Қурбон. -2025. – 4 март. – № 47), « Сайёҳӣ – соҳаи ояндадори иқтисоди миллӣ» (Ш.Қурбон. ” 2024. – 13 ноябр. – №226), «Тиргон. Муаррифии ҷашни миллӣ ҳамчун бренди миллии сайёҳӣ» (Ш.Қурбон. – 2024. – 11 июл. – №226), «Сайёҳӣ. Андешаҳое, ки бояд гуфт» (К. Сафар. – 2020. – 15 июн. -№110), «Сайёҳии корӣ – воситаи пешбурди саноати сайёҳӣ» (Қурбон Ш. – 2020. -01 апрел. – №63) ба ҳамин шева – ҷудо намудан ба зербобҳо ва зерсарлавҳаҳо таҳия гардидаанд.
Агар ба сарлавҳаи асосии ин мақолаҳо аҳаммият диҳем, мебинем, ки қариб сарлавҳаҳо низ бо як усул омода гардидаанд. Дар онҳо номи мавзеъ ва ё шаҳру навоҳӣ оварда мешаванд ва дар қисмати дувумаш маънӣ ва ё моҳияти асосии мақола ва ё маводи дигар таҷассум мегардад.
Аз рӯи натиҷаҳои таҳқиқ ба чунин хулоса расидем, ки ин услуб дар ду соли охир бештар корбаст шудааст, ки танҳо ба ин рӯзнома хос аст. Ин услуб аз чанд ҷиҳат қобили пазириш аст, аввалан, барои хондан қулай ва мувофиқ буда, хонандаро бештар ҷалб мекунад, дигар ин ки, ин услуб хоси муъҷазбаёнӣ ва мушаххасгӯӣ аст ва зери ҳар боб мазмуни мушаххас дарёфт шуда, хосатан барои муаррифии ҷолибияти сайёҳӣ созгор аст.
Дар бораи навъҳои мақола ақидаи муҳаққиқон яксон набуда, профессор И. Усмонов мақоларо ба чор гурӯҳ ҷудо намудааст: «сармақола, мақолаҳои директивӣ, мақолаҳои пропагандистӣ ва мақолаҳои мубоҳисавӣ».
Муҳаққиқони дигар А.Саъдуллоев ва П. Гулмуродзода бошанд, мақоларо ба ду навъ: «…мақолаи
проблемавӣ ва мақолаи назариявӣ» тақсим кардаанд. Дар нашрияи расмии «Ҷумҳурият» идораи нашрия дар баррасии масоили ҳалталаби соҳаи сайёҳӣ аз жанри мақола, хосатан мақолаи проблемавӣ ё мубоҳисавӣ васеъ истифода бурдаанд.
Махсусан силсилаи мақолаҳои Шаҳноз Қурбон, ки дар онҳо проблемаҳои соҳа мавриди баҳс ва муҳокима кашида шудаанд, рисолати ин жанрро дар ҳалли мушкилоти соҳа бозгӯ мекунад. Дар мақолаи «Сайёҳии таърихӣ-фарҳангӣ. Чарочораҳои андешидашуда камранганд?» (Қурбон Ш. – 2024. – 21май. – №94) муаллиф таҳқиқоти васеъ бурда, бо арқому далелҳои муътамад камбудию норасоии соҳаи сайёҳӣ хосатан , сайёҳии таърихӣ-фарҳангиро баррасӣ кардааст. Муаллиф барои тақвияти фикр ба арқому санадҳои меъёрӣ ва дигар мавод такя кардааст, ки дар натиҷа вазъи воқеии мавзеъҳои таърихӣ-фарҳангии минтақаҳои сайёҳии Тоҷикистон кушода шудааст. Муаллиф аз унсурҳои жанрсоз дуруст истифода бурда, барои тақвияти таъсирнокӣ ва ҷалби хонанда аз таҳлил ва танқид моҳирона истифода бурдааст.
Ҳадафи муаллиф ошкор ва баён кардани камбудиҳост, ки ба ӯ ин муяссар гардидааст ва ӯ камбудиҳоро бо овардани омилҳои бавуҷудоии онҳо оварда, эътимоднокии ақидаро тақвият додааст. Ӯ барои бартарафсозӣ ва ҳалли камбудиҳо пешниҳодҳо овардааст. Масалан, ӯ менависад, «Сайёҳон мехоҳанд боқимондаҳои аслии ёдгориҳоро бинанд, аммо баъзан аз шаҳомати қаблӣ чизе боқӣ намемонад, ки ба ин шаҳри асримиёнагии Ҳулбук ва қалъаи Ҳисор мисол шуда метавонанд.
Бинобар ин, пешбарандагони сиёсати сайёҳӣ дар бозори ҷаҳонӣ пешниҳод медоранд, ки ҳангоми тармими ёдгориҳо диққати асосӣ ба ҳифзи намои қаблии қадимаи биноҳо зоҳир шавад». Дар баробари ин, ӯ дар бораи сармоягузории нокифоя ба сайёҳии фарҳангӣ сухан ронда, аз он нигаронӣ мекунад, ки дар мамлакат маблағгузорӣ ба рушди сайёҳии фарҳангӣ ба андозаи зарурӣ ба роҳ монда нашудааст ва сабабаи онро дар набудани ҳамоҳангӣ байни мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва иншооти сайёҳии фарҳангӣ медонад, зеро бештари ёдгориҳо дар ноҳияҳо ҷойгиранд ва масъулони мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ба онҳо таваҷҷуҳи кофӣ зоҳир наменамоянд.
Ҳамин тавр, сабабҳои камбудиҳо оварда шуда, инчунин роҳҳои бартарафсозии онҳо низ нишон дода шудааст. Дар баробари ин, муаллиф аз усули муқоиса истифода бурда, бартарияти хизматрасонӣ ва инфрасохтори сайёҳиро дар вилояти Суғд нишон дода, бо объекти мазкур қиёс кардааст.
Мақолаи дигари мубоҳисавӣ-таҳлилӣ ин «Сайёҳӣ дар Ромит рушд намеёбад, чаро?»-и Ш.Қурбон (2021. – 4 июн. – №115) мебошад, ки тамоми унсурҳои жанрсози мақолаи проблемавиро дорост. Дар он масъалаҳои монеъшавандаи рушди сайёҳӣ дар дараи Ромит баррасӣ шуда, барои пешгирии камбудиҳо пешниҳодҳои судманд карда шудааст.
Чун хусусиятҳои жанри мақола талаб мекунад, ки «проблемаҳои ҳаётӣ амиқтар ва фактҳо ҳаматарафа мавриди баррасӣ қарор гиранд», дар аксари мақолаҳои мубоҳисавии нашрия ин хусусият ба инобат гирифта шуда, мушкилоти соҳаи сайёҳӣ ҳаматарафа таҳлил ва таҳқиқ гардидаанд, дар мақолаи мавриди таҳлил низ ин риоя гардидааст.
Ҳадафи навиштани мақолаи таҳлилӣ ин масъалагузорӣ аст, ки дар мисоли зерин журналист монеаҳои рушди соҳаи сайёҳиро дар мавзеи сайёҳӣ, ба мисли норасоии воҳиди корӣ, камии маош ва набудани пойгоҳи моддӣ – техникӣ, буридани худсаронаи дарахту буттаҳо, ҷамъоварии гиёҳҳои шифобахш аз тарафи аҳолиро аз номи директори Муассисаи ҳудудҳоимахсус муҳофизатшавандаи Агентии хоҷагии ҷангали назди Ҳукумати ҷумҳурӣ овардааст, ки ба муътамадии фактҳо далолат медиҳад.
Дар оғози мақола сайри таърихӣ ба пайдоиши ин муассиса карда шудааст, ки барои муаррифии ин мавзеъ кумак карда, аз таҳқиқи журналист дарак медиҳад, ки яке аз талаботи жанр ин таҳқиқот аст. Мақсади навиштани мақола равшан кардани зуҳуроти маълум, муайянсозии сабабу оқибатҳо, таҳлил ё танқиди чизе ва таъсиррасонӣ ба хонанда аст, ки ба он муваффақ шудааст.
Муҳимтар аз ҳама, ҳадаф ва вазифаи жанр аст, ки муаллиф бо инъикоси объекти мушаххас воқеияти соҳаро таҳқиқ ва таҳлил мекунад. «Агар мақсади умумии жанрҳои публитсистӣ ташаккули афкори умум бошад, пас вазифаи ҳар кадом жанр таҳқиқи паҳлуҳои гуногуни проблемаҳоест, ки дар маҷмуъ онҳо барои амалӣ гардонидани мақсади умумии публитсистика кумак мерасонад», гуфтаанд муҳаққиқони соҳа.
Дар ин ҷо асос ҷалб кардани диққат ба далелҳо, мушкилот, ҳолатҳои тасвиршуда: возеҳӣ ва муттасилӣ дар системаи далелҳо; шавқангезӣ ва фаросат дар пешниҳоди мавод; эҷоди назари ҳамаҷониба ба мушкилоти соҳаи сайёҳӣ мебошад, ки мавзуи таҳлил аст. Мавзуи таҳлил аз мушкилоти ҷойдошта бармеояд ва муаллиф муаммоҳои мавҷударо аз номи коршинос нишон дода, барои ҳалли онҳо чанд пешниҳод низ ироа доштааст.
Муаллиф назди худ ҳадафи ошкор кардани сабабҳои вазъи баамаломада ва баҳогузории ин ҳолат, муайян кардани тамоюли рушди онҳо ва муаммоҳои баамаломада ва агар имконпазир бошад, роҳҳои ҳалли самараноки ин мушкилотро ёфтан ва пешниҳоди якчанд тавсияҳои судмандро ба аҳли ҷомеа мегузорад. Маълум аст, ки рӯзноманигор – Шаҳноз Қурбон омилҳои пайдоиши мушкилоти мавҷударо медонад ва мутахассиси соҳа буда, мавзуи сайёҳӣ «мавзуи ӯст». Зеро танҳо дар асоси донишҳои васеъ ва амиқ метавон масъалагузории дурусту ҳадафрас намуд.
Ҳамин тариқ, вазифаи махсуси мақола аз он иборат аст, ки он ба хонандагон ҳам аҳамияти иҷтимоӣ ва ҳам шахсии равандҳо, ҳолатҳо, падидаҳо, робитаи сабабу натиҷаи воқеиро мефаҳмонад ва бо ин роҳ андешаю амалҳои хонандаро марбут ба мавзуи мавод дар нашрия ташаккул медиҳад.
Хулас, мақолаҳои ба таҳқиқ кашидаи мо дорои идеяи ба таври возеҳ ташаккулёфта, мувофиқати унвон ба мавзуъ ва муҳтавои мавод, возеҳии ҷараёни мулоҳизаҳои муаллиф, пухтакории композитсионӣ, мувофиқати мантиқии хулосаҳо буда, бавосита ва ё бевосита метавонанд барои рушди сайёҳӣ мусоидат намоянд. Ин мақолаҳо моҳияти зуҳуроту падидаҳоро кушода дода, ба шарҳи силсилаи падидаҳои ба ҳам алоқаманд, муайян кардани тамоюлҳо, қолабҳои ҳамкории онҳо ва муайян кардани арзиши онҳо нигаронида шудаанд.
Таҳлилҳо нишон дод, ки донистан ва истифодаи аносири жанрӣ аз чанд ҷиҳат муҳим ва аҳаммиятнок аст:
Аввалан, дар қолаби жанрҳои таҳлилӣ, махсусан мақола ғунҷонидани мавод ва баррасии масоили сайёҳӣ аксаран барои гиреҳкушоии масъалаҳо ва таҳлили вазъ истифода шуда, аз имконияти фарохи ин жанрҳо далолат медиҳанд.
Дувум, корбасти аносири жанрҳои таҳлилӣ имкон медиҳад, ки муаррифии мавзеъҳои сайёҳӣ ба таври густурда сурат гирад, ҷанбаи таблиғотии мавод қавӣ гардад ва ҳадафҳо нишонрас шаванд.
М. Абдуллоева Н.
Донишгоҳи байналмилалии сайёҳӣ ва соҳибкории Тоҷикистон
Бознашр аз конференсияи илмӣ-амалии байналмилалӣ дар мавзуи «Нақши ВАО дар шароити ҷаҳонишавӣ ва бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо»
