Тарбияи маънавию ахлоқӣ ташаккули муносибати арзишӣ ба ҳаёт, таъмини рушди устувор, мутаносиби инсон, аз ҷумла тарбияи ҳисси вазифадорӣ, адолат, масъулият ва дигар сифатҳоест, ки метавонанд ба кору андешаи инсон мазмуни баланд бахшанд. Ҳар як ҷомеа ба нигоҳ доштан ва интиқол додани таҷрибаи ҷамъшуда манфиатдор аст, на танҳо рушди он, балки худи мавҷудияти он низ имконнопазир аст.
Инкишофи мутаносиби кӯдак асоси ташаккули шахсияти оянда мебошад. Ин ба ҳалли муваффақиятноки бисёр мушкилотҳо вобаста аст, ки дар байни онҳо масъалаҳои тарбияи маънавию ахлокӣ ҷои махсусро ишғол мекунанд.
Тарбияи маънавию ахлоқӣ ҷавҳари шахсиятро ташкил медиҳад, ки ба тамоми ҷанбаҳо ва шаклҳои муносибатњои инсон бо олам: ба рушди ахлоқӣ ва эстетикии ў, ҷаҳонбинӣ ва ташаккули мавқеи шаҳрвандӣ, тамоюли ватандўстӣ ва оилавӣ, нерӯи зеҳнӣ, ҳолати эмотсионӣ ва инкишофи умумии ҷисмонӣ ва равонӣ таъсири судманд мерасонад.
Муроҷиат ба тарбияи маънавӣ ва ахлоқӣ дар айни замон, ки ҷустуҷӯи эҳёи маънавӣ идома дорад, махсусан муҳим аст, зеро ҷомеа ва давлат ба шаклҳои нави таълимӣ, ки ҷузъҳои маънавию ахлоқиро дар мундариҷаи таълим таъмин мекунанд, эҳтиёҷоти зиёд доранд.
Оила заминаи ибтидоии маданияти инсонист; маҳз оила шаклу меъёрҳои рафтор, манфиат ва арзишҳоро ба кӯдак нишон медиҳад. Вай намунаи ҳаётест, ки кӯдак онро дар оилаи худ ҳамчун калонсолон меомӯзад ва нусхабардорӣ мекунад. Муносибатҳои оилавӣ барои ӯ «намуна» мешаванд, ки мувофиқи он хислат, муносибати ӯ ба худ, ҷаҳон ва одамони дигар ташаккул меёбад. Аҳли оила ҳар қадар дӯстона, меҳрубон бошанд, ба кӯдаке, ки ворид шудааст, дунё ҳамон қадар меҳрубону равшантар менамояд. Зеро дар 3-5 соли аввал тамоми дунёи инсон пеш аз ҳама оилааш аст, ки ниёзҳои ӯро қонеъ мекунад: ғизо, муошират, амният ва ниёзҳои асосии инсонӣ – дӯст доштан, дар ин дунё зарур будан. Дар ин ҷо қувваҳои хобидаи рӯҳи шахсӣ бедор мешаванд ва ба кушода шудан шурӯъ мекунанд. Дар ин ҷо кӯдак дӯст доштан, бовар кардан, фидокорӣ карданро меомӯзад – маҳз падару модарон аввалин тарбиятгаронанд, ки онҳо барои рушди маънавию ахлоқии хурдсолон замина мегузоранд.
Ҳаёти кӯдаки хурдсол аз оила оғоз мешавад ва дар оила пояи рушди маънавию ахлоқии ӯ гузошта мешавад. Дар оила кӯдак аз хурдӣ намунаҳои аввалини муносибати калонсолонро нисбат ба атрофиён ва нисбат ба худ мегирад. Оила ҳар кадар мустаҳкам бошад, алоқаи наслҳо ҳамон қадар мустаҳкам мегардад, имконияти дар он ба воя расондани одами аз ҷиҳати маънавӣ баркамол баландтар мегардад.
Аз қадимулайём тарбия намудани хислати неки фарзанд, ташаккули қобилияти зиндагии шоистаи ӯро тарзи зиндагии модару падар муайян мекард ва худи падару модарон ба ӯ намунаи ибрати нек нишон медоданд. Бе намуна ва ҳидояти неки кӯдак қобилияти ташаккули шахсиятро аз даст медиҳад.
Дар оила, меҳру муҳаббат, ваҳдат ва ёрии ҳамдигар қариб тамоми хислатҳои неки инсонӣ сабт шудааст. Аҳамияти оила барои ҳамаи аъзоёни он ниҳоят бузург аст; он нақши қалъа, як навъ паноҳгоҳ, қаламраве, ки на танҳо бо девор, бом болои сар ва қонун ҳифз шудааст, балки фазои хешутаборӣ, наздикӣ ва эътимоди барои инсон зарур аст.
Дар тарбияи фарзандон оиларо бо ягон муассисаи дигари чамъиятӣ иваз кардан мумкин нест, чунки дар инкишофи шахсияти кӯдак нақши муҳиме мебозад. Он чизе, ки одам дар оила ба даст меорад, дар тамоми умри минбаъдааш нигоҳ медорад.
Раванди дурусти инкишофи кӯдак аз синни хурдсолӣ пеш аз ҳама ба шарофати ғамхории волидон сурат мегирад. Кӯдаки хурдсол аз волидайни худ фикр кардан, сухан гуфтан, фаҳмидан ва назорат кардани аксуламали худро меомӯзад. Ба шарофати намунаи шахсоне, ки падару модараш барои ӯ ҳастанд, меомӯзад, ки бо дигар аъзоёни оила, хешовандон, шиносҳо чӣ гуна муносибат кардан лозим аст: киро дӯст дорад, аз кӣ канорагирӣ кунад, ба кӣ ҳамдардӣ баён кунад, кай эҳсосоти худро нигоҳ дорад. Оила кӯдакро ба ҳаёти ояндаи мустақил дар ҷомеа омода месозад, ба ӯ арзишҳои маънавӣ, меъёрҳои ахлоқӣ, рафтор, анъана ва фарҳанги ҷомеаи худро мерасонад. Усулҳои роҳнамоӣ, ҳамоҳангшудаи таълиму тарбия кӯдакро таълим медиҳад, ки бемаҳдуд бошад, дар айни замон ӯ аз рӯи меъёрҳои ахлоқӣ идора кардани амалу кирдорашро ёд мегирад. Кӯдак ҷаҳони арзишҳоро инкишоф медиҳад. Дар ин инкишофи гуногунҷанба падару модарон бо рафтор ва ибрати шахсии худ ба кӯдак ёрии калон мерасонанд. Муносибатҳои амиқ бо волидон ҳисси қаноатмандии доимиро дар ҳаёти кӯдакон эҷод мекунанд.
Дар ҳаёти ҳар як одам падару модар нақши калон ва масъулиятнок мебозанд. Онҳо ба кӯдак шаклҳои нави рафтор мебахшанд, бо ёрии онҳо ӯ олами атрофро меомӯзад, дар тамоми рафтораш ба онҳо тақлид мекунад. Ин тамоюл дар робитаҳои мусбати эмотсионалии кӯдак бо волидон ва хоҳиши ӯ ба мисли модар ва падараш бештар мустаҳкам мешавад. Вақте волидайн ин намунаро дарк мекунанд ва мефаҳманд, ки ташаккули шахсияти кӯдак бештар аз онҳо вобаста аст, пас онҳо тавре рафтор мекунанд, ки тамоми амалу рафтори онҳо дар маҷмӯъ ба ташаккули он хислатҳо ва чунин дарки арзишҳои инсонӣ дар кӯдак мусоидат кунад, ки онҳо мехоҳанд ба ӯ расонанд.
Ин раванди тарбияро комилан бошуурона шуморидан мумкин аст, зеро назорати доимӣ аз болои рафтори худ, муносибат ба одамони дигар, таваҷҷӯҳ ба ташкили ҳаёти оилавӣ имкон медиҳад, ки кӯдакон дар шароити мусоидтарин тарбия карда шаванд, ки ба инкишофи ҳамаҷониба ва ҳамоҳангии онҳо мусоидат мекунанд.
Дар оилаҳои солим падару модарон ва фарзандон алоқаи табиии ҳаррӯза доранд. Ин чунин робитаи зич байни онҳост, ки дар натиҷаи он ягонагии маънавӣ ва мувофиқати орзую амали асосии ҳаёт ба вуҷуд меояд.
Асоси табиии чунин муносибатҳоро робитаҳои оилавӣ, эҳсоси модарӣ ва вазифаҳои аз ҷиҳати иҷтимоӣ муҳим нисбат ба ҷомеа ва шахсият ташкил медиҳанд.
Табиати маънавии оила асоси тарбияи маънавию ахлоқии фарзандон мебошад. Дар заминаи меҳру муҳаббати ҳамдигар байни зану шавҳар меҳру муҳаббати волидайн ба вуҷуд меояд, меҳру муҳаббати мутақобилаи фарзандон нисбат ба падару модар, бобою бибӣ, хозару бародарон мебошад. Шодӣ ва ғаму андӯҳ дар оилаи аз ҷиҳати рӯҳонӣ солим умумӣ мегардад, тамоми ҳодисаҳои ҳаёти оилавӣ муттаҳид мешаванд, эҳсоси муҳаббати ҳамдигарро мустаҳкам ва амиқтар мекунанд.
Саломатии ахлоқии оила ва арзишҳои маънавии онро метавон аз рӯи анъанаҳои дар дохили он муқарраршуда арзёбӣ кард. Анъанаҳои санҷидашуда ва собитшудаи оилавӣ ба кӯдакон таъсири калон мерасонанд. Пеш аз ҳама, аз он сабаб, ки анъанаҳои мавҷуда оиларо мустаҳкам мекунанд, тарзи муътадили ҳаётро ба вуҷуд меоваранд ва аз ҳама муҳимаш, оиларо ҳамчун коллектив тавсиф мекунанд.
Хуллас, оила нахустин мактаби ҳаёт ва бунёдгузори шахсияти инсон мебошад. Тарбияи маънавӣ ва ахлоқӣ, ки дар доираи оила сурат мегирад, заминаи ташаккули шахсияти инсонро мегузорад. Падару модарон бояд дарк намоянд, ки ҳар як рафтори онҳо ба фарзанд таъсиргузор аст. Танҳо оилаи солим ва муҳаббатомез метавонад инсонҳои боодобу маънавиятдӯстро ба ҷомеа таҳвил диҳад.
Давлатбекзода Вайсиддин – омӯзгори кафедраи педагогика ва психологияи таҳсилоти ибтидоӣ
