Дар даврони Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар соли 1991 оғоз ёфт, тағйироти амиқ ва сохтории дар тамоми соҳаҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсии кишвар ба назар мерасанд. Пас аз ба даст овардани Истиқлолият, Тоҷикистон кӯшиш кард, ки самтҳои гуногуни рушди иқтисодӣ ва иҷтимоиро бо мақсади беҳтар кардани сифати зиндагии мардум ва мусоидат ба рушди демократия пеш барад. Аммо дар ин раванд, як бахши муҳим ва ҳатмиӣ, ки на танҳо таъсири бузург ба ҳамаи самтҳо дошт, балки шаклдиҳандаи қудрати наслҳои оянда низ буд, бахши маориф ва нақши омӯзгорон дар ин раванд буд.
Мақоми омӯзгор дар ҷомеаи тоҷик дар даврони Истиқлолият як марҳалаи муҳим ва мураккабро таҷриба кард. Аз як тараф, маориф ва таълим ҳамчун яке аз асосиҳои пешрафт ва таҳкими истиқлолият эътироф шуд, вале аз ҷониби дигар, омӯзгорон ба як қатор мушкилоти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва илмию педагогӣ рӯбарӯ гардиданд. Дар ин марҳалаи гузариш, нақши омӯзгорон дар ташаккули як ҷомеаи соҳибихтисос, фарҳангӣ ва мутаддини миллат афзуд, ва маҳз онҳо будан, ки дар интиқоли арзишҳои миллӣ, ақидаи ватандӯстӣ, таълимоти динӣ ва омӯхтани таҷрибаҳои ҷаҳонӣ саҳм гузоштанд.
Ҳарчанд дар даврони Истиқлолият бозсозии соҳаи маориф ва таҳкими сифати таълим мақсади аслии давлат қарор гирифт, вале ин дар сатҳи амалисозии ин мақсадҳо бо пешомадҳои мушкилот ва халалдор шудан дар системаи маориф рӯбарӯ гардид. Мақсади таҳкими маориф дар чунин шароити мушкилотии иҷтимоиву иқтисодӣ амалӣ шуданаш як чолиш буд. Дар ҳамин замина, таълим танҳо аз як ҷиҳат ҳамчун воситаи густариш ё тавассути шогирдон нигоҳ кардан ба талаботи бозор ва ҷомеа ҳис карда намешуд, балки ба як эҷоди таълимоти ҷомеаҳои маънавию ахлоқии насли оянда дар муҳити сукунат дар Тоҷикистон бо ёрии омӯзгорон низ мансуб мегардид.
Омӯзгорон дар ин давра бори зиёде бар душ доштан, аз ҷумла масъулиятҳои таълимии, тарбиявӣ, ахлоқӣ ва иҷтимоии дар сатҳи миллӣ таҳия кардани сиёсати таълимӣ дар кишвар ва ба роҳ мондани таҳсилоти мувофиқ ба талаботи ҷомеа ва рушди муосир дар заминаи глобализмро ба зимма доштанд. Истиқлолият ба омӯзгорон имкон дод, ки нақши хешро ҳамчун роҳбарони маънавиёт ва қавмият ба шогирдони худ дар баромади миллат ба ҷомеа нақш бимонанд.
Мақоми омӯзгор дар даврони Истиқлолият ва ба таъмини рушди соҳаи маориф муҳимтарин амалҳои омӯзгорон дар муҳити нави иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва иқтисодӣ, ҳамзамон бо илми маънавӣ ва ахлоқӣ, таъсири назаррас гузоштааст. Ин мақолаи мазкур кӯшиш мекунад, ки дар якчанд бахшҳо нақши муассир ва муҳиммии омӯзгоронро таҳлил кунад ва онҳоро дар пайвастагӣ ба тағйироти куллӣ, ки дар даврони истиқлолият дар тамоми соҳаҳои кишвар ба амал омад, ба нафъи ҷомеа ва насли навин шенасоии бештар диҳад.
Тағироти маориф дар даврони Истиқлолият
Баъд аз ба даст овардани истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон, системаи маориф ва нақши омӯзгорон дар ҷомеа аз якчанд ҷиҳат таҳаввулоти амиқро шенасо кард.
Тағироти амиқ дар соҳаи маориф маҳз дар заминаи сиёсатҳои давлатӣ, рушди иқтисодӣ, ва ҳамзамон бо эҳёи арзишҳои фарҳангӣ ва миллӣ ба вуҷуд омад. Вазирон ва мутахассисони соҳа кӯшиш карданд, ки маорифро ба стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ созанд, дар ҳолате, ки бояд ба мушкилоти иҷтимоии дохилӣ ва эҳтиёҷоти мўҳимтарини кишвар ба ҷавобгӯии бештар расида мерафтанд.
Дар замони Истиқлолият, Тоҷикистон ба як давлат мустақил табдил ёфт, ва ин тағйирот ба манзараи маориф ва системаи таълим таъсири амиқ расонд. Пас аз истиқлолият, вазифаи асосии соҳаи маориф таъмини ташаккули ҷомеаи соҳибихтисос ва донишманд буд. Ба ин мақсад, шенасоии моҳияти маориф ва таҳаввулот дар шароити нави сиёсӣ ва иқтисодӣ вазифаи муҳимтарини давлат гардида буд.
Ҳангоми идомаи таълим ва таҳсил дар кишвар, сиёсати расмии давлат ислоҳоти мухталиф дар соҳаи маорифро тарҳрезӣ намуд, ки на танҳо ба баланд бардоштани сифати таълим, балки ба рушди шахсият ва ахлоқии шогирдон ҳам ёрӣ мерасонид. Мақсади аслии барномаҳои нави маориф ин буд, ки дар оянда, кишвар ба мутахассисони огоҳ ва арзишманд ниёз хоҳад дошт, ки метавонанд бо истифодаи донишҳои навин ва таҷрибаҳои муосир кишварро ба пешрафт ва рушд равона кунанд.
Зеро тағйироти сиёсии кишвар ва ҳаракати ҷомеа ба самти мутобиқшавии муколамаҳои фарҳангӣ ва илмӣ ба ҷаҳон, эҳсоси марҳилаҳои гузариш дар тамоми соҳаҳои давлат ба хусус маориф, омӯзгоронро вазифадор намуд, ки худро бо назароти нави сиёсӣ ва омӯзиши манбаъҳои илмии байналмилалӣ мутобиқ созанд.
Яке аз тағйироти муҳим дар соҳаи маориф дар даврони Истиқлолият, шенасоии ҷойгоҳи забони тоҷикӣ дар таълим ва масъалаи истифодаи забонҳои омўзиш дар мактабҳои Тоҷикистон буд. То замони истиқлолият, забони русӣ ҳамчун забони асосии таълим дар мактабҳо истифода мешуд, ва ин вазъият кӯмак мекард, ки ҷавонон бо тамоми ҷузъиёти фарҳанги шӯравӣ ва ҷаҳони шӯравии он давра ошно шаванд.
Аммо бо Истиқлолият, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба нигоҳ доштани забони модии тоҷикӣ ҳамчун дастоварди фарҳангӣ ва миллӣ таваҷҷуҳи бештаре намуд. Давлат ба кор ва рушди забони тоҷикӣ ҳамчун забони расмии кишвар, дар ҳама зинаҳои таълим ва илм кӯшиш кард. Ба иборати дигар, забони тоҷикӣ ҳамчун асоси забони таълим ва омўзиш дар мактабҳо мустаҳкам шуд.
Ин тағйироти забонӣ ҳамчун як қадами амиқ ва муҳим барои истиқрори шахсияти миллӣ ва фарҳангӣ дар замони истиқлолият шенасо шуд. Бо гузашти вақт, забони тоҷикӣ дар барномаҳои таълимӣ ва шеваи нави таълим ҷойгоҳи хос пайдо кард, ки ҳоло омӯзгорон, дар баробари кӯшишҳои тарбиявии хеш барои рушди маънавии шогирдон, вазифаи муҳимро барои таълим дар забони моди тоҷикӣ низ иҷро мекунанд.
Истиқлолият на танҳо як таҳаввулоти сиёсӣ ва иҷтимоии, балки рӯҳанию фарҳангии ба назар расонид. Маърифат ва омӯзгорон дигар дар танҳо як вазъияти муқаррарӣ таълим намедоданд, балки онҳо вазифаи ба насли наврас шахсият додан ва арзишҳои фарҳангӣ, ҳувияти миллӣ, ва омӯзиши забони тоҷикӣро низ ба зимма доштанд. Нақши омӯзгорон дар таълими забон, ҳунарҳои миллии тоҷикӣ, таърих ва аъмоли ватандӯстӣ ба як самти мустаҳкам мубаддал шуд.
Бо ин аҳамияти ба забон ва фарҳанг дода шуда, омӯзгорон на танҳо ба таҳсили фанҳои академикӣ, балки бо истифодаи забони тоҷикӣ дар тамоми равандҳои таълим, кӯмак мекарданд, ки насли нав на танҳо ба дониш, балки ба ҳисси миллии худро бештар эҳсос кунанд.
Ҳамзамон, бо тағйироти забон ва фарҳанг, барномаҳои таълимии нав ва стандартҳои педагогӣ таҳия ва амалишуданд. Яке аз корҳои муҳим, ки давлат ба амал овард, ин буд, ки омӯзгорон барои кӯшишҳои мувофиқ барои ҷорӣ намудани муносибатҳои нави педагогӣ ва таълимии замон ба таҳсилоти баландтарин ҳавасманд шуданд.
Давлат кӯшиш намуд, ки донишҷӯён ва шогирдон на танҳо як касб ва ё дониши муқаррариро омӯхта, балки ба ихтисосҳои гуногуни ҷаҳонӣ, ки ба рушди кишвар ва муомила бо дигар кишварҳо кӯмак мекунанд, шомил шаванд.
Тағйироти дар сохтори омўзиш ва таълим
Дар даврони Истиқлолият, соҳаи маориф ва нақши омӯзгорон дар ҷомеа аз нигоҳи сохторӣ, мақсад ва воситаҳои корӣ бо тағйироти амиқ рӯ ба рӯ шуд. Мақсади асосии ин тағйиротҳо, ки асосан барои эҷод кардани заминаи устувори таҳсилот ва омода кардани мутахассисони баландихтисос сурат гирифт, ин буд, ки омӯзгорон на танҳо дар соҳаи таълим, балки дар ташаккул ва рушд ёфтани фарҳанг ва ахлоқи миллӣ нақши муҳимеро иҷро кунанд.
Дар замони Истиқлолият, мафҳуми “омӯзгор” ва нақши ӯ дар ҷомеа тағйироти амиқро таҷриба кард. Дар айни ҳол, вақте ки Тоҷикистон аз як давлати шӯравӣ ба як кишвари мустақил табдил ёфт, соҳаи маориф ва нақши омӯзгорон дар ҷомеа ҳам муҳимтар гардид. Омӯзгорон на танҳо ба ҷавонон маълумоти академикӣ мерасониданд, балки дар тарбияи инсонҳои боистеъдод ва бо ахлоқию фарҳангӣ саҳм мегузоштанд.
Ба воситаи дастгирии мақсадноки давлат ва вазоратҳои марбут, омӯзгорон вазифаи нав гирифтанд, ки дар рушду нумӯи маънавӣ, ахлоқӣ ва иҷтимоии насли оянда саҳм гузоранд. Аз ин рӯ, рисолати омӯзгор аз як шахс, ки танҳо маълумотро интиқол медиҳад, ба як шахсияти муҳим ва муаллими маънавӣ табдил ёфт, ки вазифаи вай ин аст, ки кӯдакон ва ҷавононро барои зиндагии мустақил ва фаъол омода созад. Омӯзгорон ҳамзамон муовини ҷомеа буданд, ки дар равандҳои маънавӣ, ахлоқӣ ва фарҳангии кишвар нақши асосӣ доштанд.
Ҳамчунин, рисолати иҷтимоии омӯзгорон дар таълимоти иҷтимоӣ ва таъмини иҷтимоии ҷавонон ва наслҳои нав муҳим гардид. Омӯзгорон барои навсозии ҷомеа, муқовимат бо кӯмакҳои ҷавонон ва фароҳам овардани муҳити мусоиди таълимӣ ҳиссаи назаррас гузоштанд.
Дар даврони Истиқлолият, барномаҳои таълимӣ ва низоми омўзишии Тоҷикистон бо шеваҳои муосир ва стандарти байналмилалӣ ҳамоҳанг карда шуданд. Дар ин давра, омӯзгорон барномаи таълимии муосирро қабул карданд, ки имкониятҳоро барои таълим ва омӯзиши усулҳои нав ба шаклҳои гуногун таъмин мекард. Воситаҳои таълимии нав, методологияи муосир ва тарзи нави таълимӣ барои беҳтар кардани самаранокии таълимӣ бо таҳаввулоти ҷаҳони муосир ва эҳтиёҷоти ҷомеа мувофиқ мегардиданд.
Бо рушди муосир, технологияҳои иттилоотӣ ва компютерӣ низ ба соҳаи маориф ворид шуданд. Дар аввал, омӯзгорон барои мутобиқ шудан ба тағйироти технологӣ дар таълим ва истифодаи компютерҳо, интернет ва воситаҳои электронӣ ба тренингҳо ва курсҳои махсуси такмили ихтисос ширкат меварзиданд. Нақши омӯзгорон аз мавқеи мураббӣ ба роҳбари таҳаввулоти таълимӣ ва эҷод кардани муҳити омўзишии муосир ва мутобиқшавандаи технологӣ табдил ёфт. Ҳар як омӯзгор бояд дарк мекард, ки технологияи иттилоотӣ на танҳо як восита, балки як омили муҳим барои беҳтар кардани самаранокии таълим ва омодагии шогирдон ба ҷаҳони муосир аст.
Таҳияи барномаҳои таълимии муосир вобаста ба эҳтиёҷоти ҷаҳони муосир барои мутахассисони оянда аз тамоми соҳаҳо аҳамияти зиёде дошт. Барномаҳои нави таълимӣ аз тамоми фанҳо — аз фанҳои дақиқ то гуманитарӣ — ба стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ гардонида шуданд. Вобаста ба ин, омӯзгорон на танҳо ба таълим, балки ба таҳсилоти фардӣ (индивидуалӣ) низ аҳамияти бештар доданд. Принсипи таълими фардӣ (ба ҳар як шогирд муносибати инфиродӣ кардан) ва ҳавасманд кардани шогирдон барои муваффақ шудан ва таваллуди иқтидорҳои шахсӣ дар таълим муҳимтарин ҷузъи барномаҳои нави таълимӣ гардид.
Омӯзгорон дар даврони Истиқлолият ба воситаҳои нави таълим ва шаклҳои муосири кор бо шогирдон ба таври фаъолона ва бамаъзарат фаъолият мекарданд. Шаклҳои нави таълим, аз ҷумла таълими масофавӣ (онлайн), гурӯҳии, ҳудудии, ва ҳамкории шогирдон барои рушди заминаи маърифат ва роҳбарии гурӯҳҳо дар табақаҳои гуногуни омўзишӣ истифода гардиданд. Бо чунин тағйирот, тамоми шогирдону талабагон имконият пайдо карданд, ки ба таҳсил ва омӯзиш дар шаклҳои гуногуни таълимӣ бо истифода аз тасвирҳо, видеоҳо, китобҳои электронӣ ва дигар воситаҳои рақамӣ дастрасӣ пайдо кунанд.
Воситаҳои технологияи иттилоотӣ, ки пештар дар соҳаҳои илм ва иқтисодиёт истифода мешуданд, дар таҳсил ва омӯзиш низ маъмул шуданд. Бо истифода аз барномаҳои махсус, шабакаҳои интернетӣ ва платформаҳои таҳсили онлайн, омӯзгорон тавонистанд, ки ба шогирдон имконият диҳанд, ки таҳсилоти худро ба шакли муосиртар ва муассиртар ба анҷом расонанд. Ин таҷриба инчунин имконияти таҳсил дар муҳити онлайн барои шогирдон, ки мехостанд дар муҳити манзили худ таҳсил кунанд, фароҳам овард.
Ҳамчунин, истифодаи платформаҳои электронӣ ва замимаҳои мобилӣ барои таҳсил дар замони пандемияи COVID-19 ва баъдан дар таҳсилоти масофавӣ ҷорӣ гардид. Барои омӯзгорон, ин технологӣ на танҳо як ислоҳот буд, балки як давраи нави ба рушди ҳамоҳангии таълим ва навовариҳои маърифатӣ ворид кардани талабагони равишҳои гуногун буд.
Ба таври умум, дар даврони Истиқлолият, маориф дар Тоҷикистон ба як соҳаи муосир, навовар ва таъсиргузор табдил ёфт. Омӯзгорон на танҳо шахсони масъул дар таълим, балки роҳбарон ва дастгиркунандагони рушди ахлоқӣ, маънавӣ ва фарҳангии шогирдон шуданд. Бо истифода аз технологияҳои нави таълим ва шеваҳои муосир, онҳо кӯшиш мекарданд, ки шогирдони худро барои рӯ ба рӯ шудан бо талаботи муосир ва ояндаи хуб омода созанд.
Баҳо додан ба кор ва зиндагии омӯзгор
Омӯзгорон ҳамчун сутунҳои устувори ҳар як ҷомеа ва миллати муваффақ, нақши муҳим ва сарнавиштсоз дар равандҳои рушди таълим ва фарҳанг доранд. Бо вуҷуди ҳама дастовардҳо дар соҳаи маориф ва таҷрибаи муваффақ, соҳаи таълим дар даврони истиқлолият бо якчанд мушкилот ва хатарҳои мавҷуд дар иҷрои вазифаҳои омӯзгорон рӯ ба рӯ гардид. Яке аз масъалаҳои амиқ ва ҳалнашударо, ки ба ҳаёти омӯзгорон таъсир мерасонд, камбудиҳои молиявӣ ва шартҳои ғайриқаноатбахш барои омӯзгорон буд.
Бо вуҷуди тамоми кӯшишҳои давлат ва муассисаҳои таълимӣ барои беҳтар кардани сифати таълим, яке аз мушкилоти асосии соҳаи маориф дар даврони Истиқлолият, камбудиҳои молиявӣ ва поин будани маоши омӯзгорон буд. Нақши омӯзгор дар рушди насли оянда ва тарбияи ҷавонон ҳеҷ гоҳ кам наметавонест, вале маоши паст ва вазъияти молиявии муаллифон аксар вақт ба камбудиҳои калон дар соҳаҳои таълимӣ, инчунин боиси паст рафтани таҳсили касбӣ ва ахлоқии омӯзгорон гардид.
Маоши поин, ки аксаран мувофиқ бо талаботи зиндагии имрӯза набуд, на танҳо ба сифати таълим таъсир мерасонд, балки ба хостаҳои омӯзгорон барои кори бештар ва самарабахш низ маҳдудият ба вуҷуд меовард. Бисёре аз омӯзгорон барои беҳтар кардани вазъи молиявӣ ба ҷойҳои дигар, ки маоши баландтаре пешниҳод мекарданд, рафта мерафтанд. Ин боиси коҳиш ёфтани сатҳи шуғли омӯзгорон ва дар ниҳоят, боиси нест шудани мутахассисон дар соҳаи маориф мегардид.
Пас, бо вуҷуди беҳтар шудани тасмимҳои сиёсӣ ва иҷтимоии давлат, масъалаи поин будани маоши омӯзгорон як мушкилоти ҳалнашударо боқӣ мемондааст, ки дар давоми истиқлолият ҳамеша аҳамияти хос дошт. Ҳамчунин, талаботи амиқ ба касбияти омӯзгорон, ҳиссаи онҳоро дар рушди маориф ва ҷаҳонбинӣ, ба маъзаратҳои молиявии онҳо гузошта намешуд, ки давлати Ҷумҳурии Тоҷикистонро водор месозад, ки ин масъаларо чун як масъалаи стратегӣ ва муҳими миллӣ шеносо кунад.
Бо вуҷуди мушкилоти молиявӣ ва маоши пасти омӯзгорон, давлат ва ҷомеа кӯшиш карданд, ки барои дастгирии муаллифон барномаҳое ба роҳ монанд, ки на танҳо ба мустаҳкам кардани шароити кории онҳо, балки ба рушд ва беҳбудии касбии омӯзгорон равона шаванд. Аз ҷумла, барномаҳои такмили ихтисос, курсҳо ва тренингҳо барои омӯзгорон ҷорӣ гардиданд, ки омӯзгоронро дар истифодаи усулҳои нави таълим, технологияҳои муосир, ва роҳҳои беҳтар кардани сифати таълим кӯмак мекарданд.
Барномаҳои махсуси такмили ихтисос барои омӯзгорон тарҳрезӣ ва амалӣ гардиданд, ки яке аз ҳадафҳои асосии онҳо эҷоди як муҳити таълимии босифат ва муосир буд. Курсҳо ва тренингҳо барои омӯзгорон имконият фароҳам оварданд, ки худро бо навигариҳои методологӣ ва педагогӣ дар соҳаи таълим муҷаҳҳаз кунанд. Инчунин, имкониятҳои омӯзиш дар самтҳои гуногуни фаннӣ, педагогӣ ва психологияи таълимӣ барои омӯзгорон маъзаратро доштанд, ки ҳамзамон ба шогирдони худ бо усулҳои самарабахш ва муосир таълим диҳанд.
Дар ҷараёни рушди маориф, барномаҳое ҷорӣ шуданд, ки омӯзгоронро барои ҷустуҷӯи роҳҳои нави омӯзиш ва беҳтар кардани сифати таълим дастгирӣ карданд. Таҳия ва роҳандозии курсҳо оид ба истифодаи технологияҳои иттилоотӣ дар таълим, амалишавии барномаҳои ҳудудии, ва шаклҳои нави таълимӣ (мисли таълими фардӣ ва онлайнии) кӯмак карданд, ки омӯзгорон барои мувофиқ кардани таҳсили муосир ба талаботи ҷаҳони имрӯза омода шаванд.
Масъулият ва эҳтироми ҷомеа нисбат ба омӯзгор дар даврони Истиқлолият камол ёфт. Дар давраи шӯравӣ, омӯзгорон ҳамчун муаллимони мақомоти давлатӣ баррасӣ мешуданд, ки нақши назаррас дар сохтори сиёсии Шуравӣ доштанд. Вале бо ба даст овардани истиқлолият, омӯзгорон дигар як шахсияти мустақил ва муҳим дар шакл гирифтани ояндаи кишвар ба ҳисоб мерафтанд. Ҳамин тавр, эҳтиром ва таваҷҷуҳ ба омӯзгорон дар ҷомеа тақвият ёфт, ки бо дарназардошти масъулиятҳои афзудани онҳо дар иҷрои вазифаҳои таълимӣ ва тарбиявӣ, ба рушди ахлоқӣ ва маънавии насли нав таъсир мерасонд.
Дар даврони истиқлолият, омӯзгорон бояд на танҳо илмро омӯхта, балки дар иҷрои нақши тарбиявии худ, ки аз меҳнати аҳлона ва масъулияти баланд иборат буд, дақиқ ва қатъӣ мебуданд. Ҳамзамон, кӯшишҳо барои эҳтиром гузоштан ба омӯзгор ва баланд бардоштани сатҳи маънавии ҷомеа дар ҳар як минтақаи Тоҷикистон ҷорӣ гардид.
Вақте ки вазъи молиявии омӯзгорон ва камбудиҳои маош ба онҳо таъсири манфӣ мерасонд, барномаҳои махсуси таҳсили касбӣ, курсу тренингҳо барои омӯзгорон кӯмак карданд, ки ба беҳбудии сифати таълим ва амалишавии методологияҳои муосир кумак кунанд. Бо вуҷуди мушкилоти молиявӣ, ба омӯзгорон эҳтироми бештар ва фурсати муносиб барои таҳсилоти такмили ихтисос ва омӯзиш дар соҳаҳои ҷадид дода шуд. Аммо, ҳалли проблемаҳои молиявӣ ва фароҳам овардани шароити муносиб барои зиндагии муаллифон ҳанӯз як масъалаи ҳалнашудаи муҳими соҳаи маориф дар Тоҷикистон боқӣ монд.
Вақеи аҳамияти омӯзгор дар таҳкими фарҳанг ва ахлоқи миллӣ
Дар даврони Истиқлолият, вақте ки Тоҷикистон ҳамчун як давлати мустақил шенасо шуд, ҳаёти иҷтимоии кишвар бо тағйироти амиқ рӯ ба рӯ гардид. Бо оғози ин марҳалаи нав, нақши омӯзгорон дар тарбияи насли наврас ва таҳкими фарҳанг ва ахлоқи миллӣ муҳимтар шуд. Омӯзгорон на танҳо ба шогирдон илм ва донишҳои академикӣ меомӯхтанд, балки вазифадор буданд, ки арзишҳои фарҳангӣ, таърихӣ ва маънавии миллатро ба онҳо таълим диҳанд.
Бо вуҷуди тамоми пешравиҳои технологӣ ва илмӣ, агар насли оянда ба арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ бо тамоман нодида гирифтани таърих ва муқаддасоти фарҳангии кишвар таҳсил кунад, эҳтимолияти фаромӯш шудани ин арзишҳо дар оянда зиёд мешавад. Аз ин рӯ, омӯзгорон дар даврони истиқлолият на танҳо як шахсияти таълимӣ, балки ҳамчун муҳаррики таҳкими ҳувияти миллӣ, миллатдӯстӣ ва ахлоқи созандаи ҷомеа ҳисобида мешуданд.
Дар даврони Истиқлолият, Тоҷикистон дар як марҳалаи муайян қарор дошт, ки бояд арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ, ки метавонанд миллатро мустаҳкам кунанд, аз нав эҳё ва таҳкими шаванд. Омӯзгорон вазифадор шуданд, ки на танҳо донишҳои илмии муосир, балки арзишҳои фарҳангӣ ва таърихии миллатро ба шогирдони худ омузиш диҳанд.
Дар барномаҳои таълимии мактабҳои Тоҷикистон, бо дарназардошти ёддоштҳои таърихии кишвар ва аҳамияти хосии забони тоҷикӣ, таълими равишҳои мадании халқ ва омӯхтани санъат, адабиёт ва филмҳои миллӣ, бо истифодаи усулҳои муосир ба шогирдони ҷомеа дастрас карда мешуд. Омӯзгорон ба шогирдони худ эҳсоси фахр ва ифтихори миллиро интиқол медиҳанд, ки боиси болоравии ҳисси ватандӯстӣ ва масъулияткории шаҳрвандӣ мегарданд.
Масалан, дар мактабҳо шогирдонро бо аҷоиби таърихӣ ва адабии миллати тоҷик, шеванамаҳо, афсонаҳои халқӣ ва арзишҳои фарҳангии гузаштагон шеносо мекарданд. Омӯзгорон дарк мекарданд, ки як ҷузъи асосии мукаммал намудани ҳар як шогирд дар ин давра — ин тасвири дурусти ҳувияти миллӣ ва ҳисси вобастагии онҳо ба миллат мебошад.
Дар даврони Истиқлолият, омӯзгорон на танҳо дар соҳаи таълим, балки дар тарбияи ахлоқии шогирдон ва шаҳрвандони ояндаи кишвар низ нақши муҳим доштанд. Ватанро дӯст доштан, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва эҳсоси масъулият нисбат ба ояндаи ҷомеа ба муҳимтарин унсурҳои таълим дар мактабҳои Тоҷикистон табдил ёфт.
Ба вуҷуди таҳаввулоти сиёсӣ ва иҷтимоии кишвар, омӯзгорон тасмим гирифтанд, ки шогирдони худро ба як ҷомеаи ватандӯст ва соҳибватан, ки қодир ба дарки масъулиятҳои худ дар оянда бошанд, табдил диҳанд. Омӯзгорон дар шогирдон ҳисси нафрат ба ҷудоӣ ва ҳар гуна таърифҳои хатарнокро ба амал меоварданд, то насли наврас ба муҳити ором ва мутамаддин дар ҷомеа ворид шаванд.
Пас аз Истиқлолият, шогирдон дар мактабҳо бо равишҳои тарбиявии, ки ҳадафи он тақвияти эҳсоси ватандӯстӣ, эҳтироми арзишҳои миллӣ ва мардумии Тоҷикистон буд, рӯбарӯ гаштанд. Вале омӯзгорон дар амалишавии ин вазифаҳо чун раҳбарон ва роҳнамоҳои тарбиявӣ ба шогирдон, муҳити таълимии мустақилро низ ба роҳ монданд.
Забони тоҷикӣ ҳамчун ҷузъи муҳими фарҳанги миллӣ, як бахши муҳими тарбияи ватандӯстии шогирдон гардид. Дар замони Истиқлолият, омӯзгорон вазифадор шуданд, ки на танҳо дар шогирдон донишҳои фанниро амалӣ созанд, балки онҳоро бо арзишҳои забони модӣ ва мақоми забони тоҷикӣ дар ҷаҳон шенасо кунанд. Омӯзгорон ба шогирдони худ муҳимияти забонро на танҳо ҳамчун воситаи мухотабати ҳаррӯза, балки ҳамчун рамзи фарҳангӣ, миллӣ ва маънавии миллат меомӯхтанд.
Барномаҳои таълимӣ ҷиҳати рушди забон ва илму фарҳанг дар мактабҳои Тоҷикистон, дар навбати худ, омӯзгоронро дар амалишавии як мақсади муҳими таълимӣ — инкишофи ҳисси шодию фахр ва ватандӯстии шогирдон тавассути омӯзиши забон ва фарҳанги миллӣ мустаҳкам кард. Омӯзгорон мекӯшиданд, ки шогирдон на танҳо забонро дуруст омӯхта, балки ба он эҳтиром гузошта, ба рушди он дар оянда кӯмак кунанд.
Ҳисси масъулиятшиносӣ ва ахлоқи баланди иҷтимоӣ, ки барои як шаҳрванди одӣ ва як мутахассиси сазовор муҳим аст, дар омӯзгорон ҳамчун пешвоёни насли оянда даромад мекард. Масъулияти муҳими онҳо на танҳо таълим, балки рафтор ва таъсиргузорӣ ба шахсият ва ахлоқи шогирдон буд. Омӯзгорон ҳамчун моделҳои рафтор ва ахлоқ, на танҳо дар шогирдон ҳисси салоҳиятро ба вуҷуд меоварданд, балки онҳоро ба роҳнамоиҳои дуруст ва мусбат дар зиндагӣ ҳидоят мекарданд.
Ин тарбияи ахлоқии шогирдони Тоҷикистон дар замони Истиқлолият ба як вазифаи муҳими таълимӣ табдил ёфта буд, ки шогирдонро на танҳо ба илм, балки ба одамӣ, дурустӣ ва ҳисси мукаммали инсонӣ роҳнамоӣ мекард.
Хулоса
Дар даврони Истиқлолият, нақши омӯзгорон дар таҳкими фарҳанг ва ахлоқи миллӣ, ташаккул додани ҳисси ватандӯстӣ ва эҳтироми арзишҳои миллӣ, нақши муҳим ва зарурӣ дошт. Омӯзгорон дар марҳалаи нав дар таълим ва тарбия нақши раҳбарон ва муаррифӣкунандаи фарҳанг ва арзишҳои миллиро бар дӯш доштанд. Агар таълим дар замони шуравӣ ба хати умумии сиёсӣ ва идеологии Шуравӣ роҳнамоӣ мекард, дар даврони истиқлолият, омӯзгорон имконияти бештар ва зарурияти бештаре доштанд, ки арзишҳои миллӣ, таърих, забон ва фарҳанги миллатро ба насли ҷавон таҳсил диҳанд.
Омӯзгорон бо интиқол додани донишҳо ва арзишҳои миллӣ, фарҳангӣ ва ахлоқии Тоҷикистон, нақши амиқе дар ташаккули шахсият ва ҷаҳонбинӣ, ва эҳсоси масъулиятшиносӣ дар насли нав бастанд. Омӯзгорон дар даврони истиқлолият на танҳо ҳамчун муаллимони академикӣ, балки ҳамчун роҳбарон ва раҳнамои фарҳангӣ ва ахлоқии ҷомеа хизмат карданд. Ин нақши онҳо бароҳат ё шиддат дар ҳар як корбарии таълим, дар ташаккули насли ватандӯст, бо фаҳмидани арзишҳои милливу фарҳангӣ ва равишҳои ахлоқии одоб дар ҷомеа буд.
Бо таҳкими ҳисси ватандӯстӣ ва маърифати миллӣ, омӯзгорон кӯшиш карданд, ки насли нав ба арзишҳои муҳим, ба монанди эҳтиром ба таърих, забон, ва фарҳанг, аҳамият диҳад. Ба ҳамин тартиб, шогирдонро на танҳо дар доираи илмӣ ва фани касбӣ, балки дар масоили ахлоқӣ ва маънавӣ, ки барои муваффақияти як миллат зарур аст, роҳнамоӣ карданд.
Аҳамияти таълим дар соҳаи маърифат на танҳо ба кӯшишҳои илмии омӯзгорон вобаста буд, балки ба ҷиҳатҳои ахлоқии тарбияи насл ва ба таъсиргузории шахсият ва хислатҳои миллӣ низ рабт дошт. Омӯзгорон дар ҳайати кӯмакчиён ва роҳнамоён дар ташаккули як ҷомеаи бофарҳанг, боадолат ва ватандӯст нақши асосиро доштанд. Ба ҳар ҳол, маҳз тавассути онҳо муҳити таҳсил, ки дар он шогирдон эҳсоси ватандӯстӣ ва муҳаббат ба арзишҳои миллӣ ва фарҳангиро ба даст меоварданд, мусоидат намуд.
Дар натиҷа, фарҳанг ва ахлоқи миллӣ дар натиҷаи таҳсилоти устувор ва сифати баланд дар таълим, бо кӯшиш ва кӯмакҳои омӯзгорон таҳкими бештар ёфт. Омӯзгорон дар асоси арзишҳои миллии Тоҷикистон, ки на танҳо барои шаҳрвандон, балки барои раванди муваффақияти миллӣ зарур аст, корбарӣ намуданд. Таълими фарҳангӣ ва ахлоқии шогирдон ва ташаккули нақши онҳо дар ташаккули миллат ва рушди истиқлолият маҳз дар даврони истиқлолият аҳамияти хос пайдо намуд.
Саидов Сулаймон,
номзади илмҳои педагогӣ,
омӯзгори Донишгоҳи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
