Пешрафти босуръати технологияҳои иттилоотӣ ва рақамисозӣ ҷаҳони муосирро ба давраи нави инкишоф – давраи зеҳни сунъӣ ворид кардааст. Зеҳни сунъӣ имрӯз на танҳо дар соҳаҳои илмӣ ва иқтисодӣ, балки дар низоми сиёсӣ ва ҳуқуқӣ низ нақши муҳим мебозад. Татбиқи зеҳни сунъӣ дар ин соҳаҳо метавонад ба баланд бардоштани самаранокии идоракунии давлатӣ, беҳтар гардидани адолати судӣ, шаффофияти қонунгузорӣ ва рушди демократияи электронӣ мусоидат намояд.
Зеҳни сунъӣ маҷмӯи усулҳо ва системаҳоест, ки ба воситаи онҳо мошин метавонад фаъолияти зеҳнии инсон – аз ҷумла таҳлил, хулосабарорӣ ва қабули қарор – ро тақлид кунад. Асоси зеҳни сунъиро омӯзиши мошинӣ (machine learning), шабакаҳои нейронӣ (neural networks), омӯзиши амиқ (deep learning) ва коркарди забони табиӣ (NLP) ташкил медиҳанд.
Нақши технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ хело назаррас мебошад. Ин технологияҳо имкон медиҳанд, ки системаҳои рақамӣ маълумотро ҷамъоварӣ ва таҳлил карда, хулосаҳои ҳуқуқӣ ва сиёсиро дастгирӣ намоянд.
Бинобар ин моро зарур аст, ҷиҳати ҷамъоварӣ ва таҳлил кардан, хулосаҳои сиёсӣ ва ҳуқуқӣ додан ва пешниҳоди маълумот бо системаҳои рақамии технологияҳои зеҳни сунъӣ дар шароити муосир дар раванди корбарии худ истифода намоем. Ин маълумотҳо, яъне нақши технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ ба таври муфассал дар зер оварда шудааст:
1. Нақши зеҳни сунъӣ дар соҳаи сиёсӣ
Нақши зеҳни сунъӣ дар соҳаи сиёсӣ бештар барои таҳлил ва қабули қарорҳои давлатӣ истифода мешавад. Чанд самти асосии татбиқи он чунинанд:
а) Таҳлили сиёсати ҷамъиятӣ. Алгоритмҳои зеҳни сунъӣ метавонанд маълумоти бузурги иҷтимоӣ ва иқтисодиро таҳлил карда, ба мақомоти давлатӣ дар муайян кардани афзалиятҳои сиёсати миллӣ ё маҳаллӣ кумак кунанд.
б) Таҳлили афкори умум ва интихобот. Зеҳни сунъӣ метавонад маълумотро аз шабакаҳои иҷтимоӣ таҳлил карда, тамоюлҳои сиёсӣ ва рафтори интихобкунандагонро пешгӯӣ намояд.
в) Идоракунии оқилонаи давлатӣ. Бо ёрии зеҳни сунъӣ системаҳои идоракунии электронӣ (e-government) самараноктар мешаванд: аз қабули аризаҳои шаҳрвандон то таҳлили натиҷаҳои сиёсати давлатӣ.
г) Пешгирии коррупсия ва таъмини шаффофият. Тавассути алгоритмҳои зеҳни сунъӣ метавон нақшаҳои коррупсионӣ ва истифодаи ғайриқонунии маблағҳои давлатӣ ошкор кард.
2. Нақши зеҳни сунъӣ дар соҳаи ҳуқуқ
Нақши зеҳни сунъӣ метавонад ба низоми ҳуқуқӣ таъсири амиқ расонад. Самтҳои асосии он инҳоянд:
а) Ёрии ҳуқуқии рақамӣ. Барномаҳои махсус бо истифода аз зеҳни сунъӣ метавонанд машваратҳои ҳуқуқӣ пешниҳод кунанд, шартномаҳо таҳия намоянд ё қонунгузориро таҳлил кунанд.
б) Автоматизатсияи коркарди ҳуҷҷатҳои судӣ. Зеҳни сунъӣ метавонад парвандаҳоро таҳлил карда, ба судҳо дар таҳияи қарорҳо ва кам кардани хатогиҳои инсонӣ кумак кунад.
в) Пешгӯии қарорҳои судӣ. Дар баъзе кишварҳо (масалан, ИМА ва Фаронса) системаҳои AI барои таҳлили қарорҳои қаблӣ ва пешгӯии натиҷаи эҳтимолии парвандаҳо истифода мешаванд.
г) Назорати риояи қонунгузорӣ. Бо ёрии зеҳни сунъӣ, мақомоти давлатӣ метавонанд татбиқи қонунҳо, лицензияҳо ва шартномаҳои давлатӣ назорат кунанд.
Яке аз ҷанбаҳои ахлоқӣ ва ҳуқуқии истифодаи технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ дар шароити муосир хело назаррас мебошад.
Бо вуҷуди фоидаҳои зиёд, татбиқи зеҳни сунъӣ дар соҳаи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ масъалаҳои муҳими ахлоқӣ ва ҳуқуқиро ба миён меорад:
– масъулияти ҳуқуқии қарорҳои аз ҷониби системаҳои AI қабулшуда;
– ҳифзи маълумоти шахсӣ ва ҳуқуқи инсон;
– эҳтимоли истифодаи нодурусти зеҳни сунъӣ барои таблиғоти сиёсӣ ё назорати аҳолӣ.
Аз ин рӯ, зарурати таҳияи қонунгузории махсус оид ба зеҳни сунъӣ ба миён меояд, ки татбиқи масъулонаи он таъмин карда шавад.
Дар оянда метавон интизор дошт, ки:
-судҳои электронии интеллектуалӣ (e-court) ба таври васеъ амал кунанд;
-таҳлили маълумоти ҳуқуқӣ бо истифода аз технологияҳои зеҳни сунъӣ ба таври автоматӣ сурат гирад;
-шаффофият ва дастрасии шаҳрвандон ба адолати судӣ афзоиш ёбад.
Ин иқдомҳо метавонанд ба рушди давлати ҳуқуқбунёд ва шаффофияти низоми сиёсӣ мусоидат намоянд.
Хулоса, зеҳни сунъӣ яке аз воситаҳои муассири замони муосир барои такмили низоми сиёсӣ ва ҳуқуқӣ мебошад. Он ба баланд бардоштани самаранокии идоракунии давлатӣ, таъмини адолат, шаффофият ва мубориза бо коррупсия мусоидат мекунад. Бо вуҷуди ин, истифодаи он бояд дар доираи қонун, бо назардошти меъёрҳои ахлоқӣ ва ҳуқуқи инсон амалӣ гардад. Танҳо дар ин сурат зеҳни сунъӣ метавонад ба таҳкими давлати ҳуқуқбунёд ва рушди демократияи рақамӣ мусоидат намояд.
Усмонали САМИЕВ,
омӯзгори кафедраи ҳуқуқ ва идораи давлатии
ДДБ ба номи Носири Хусрав
