Тоҷикистон ҳамчун як давлати хурди Осиёи Марказӣ бо як қатор маҳдудиятҳои сохторӣ рӯ ба рӯ аст, ки ба татбиқи стратегияи иттилоотии сиёсати хориҷии он таъсир мерасонанд. Омилҳои асосӣ нарасидани захираҳои молиявӣ ва техникӣ, маҳдуд кардани имкониятҳои истифодаи фаъолонаи воситаҳои инноватсионӣ ва ҳузури васеъ дар муҳити иттилоотии байналмилалӣ мебошанд.
Маблағгузории ташаббусҳои сиёсати хориҷӣ дар Тоҷикистон маъмулан ба ҳадди ақалли вазифаҳои зарурӣ мутамарказ карда мешавад, ки ин имкони баргузории маъракаҳои ҳамаҷонибаи иттилоотиро коҳиш медиҳад.
Масалан, аз Қазоқистон бо он фарқ мекунад, ки ҳамасола барои таблиғи имиҷи худ тавассути агентиҳои хабарии байналмилалӣ ва чорабиниҳои махсус маблағҳои зиёд ҷудо мекунад, вале Тоҷикистон маҷбур аст, ки ба самтҳои афзалиятнок, аз қабили дипломатияи об ва лоиҳаҳои фарҳангӣ мутамарказ кунад. Қазоқистон, ки нақши худро дар ташаббусҳои минтақавӣ тавассути дастгирии васеи иттилоотӣ фаъолона пеш мебарад, маблағҳои давлатиро барои ташаккули имиҷи устувори байналмилалӣ самаранок истифода мебарад.
Инфрасохтори технологӣ низ дар сатҳи баланд боқӣ мондааст. Таҳлили имкониятҳои Тоҷикистон нишон медиҳад, ки сарчашмаҳои миллии иттилоотӣ, мисли агентии “Ховар” имконияти техникӣ ва кадрии маҳдуд барои рақобат дар арсаи иттилоотии ҷаҳонӣ доранд. Масалан, манбаъҳои «Ховар» танҳо дар сатҳи паст пӯшиши иттилоотиро фароҳам меоранд, берун аз он, ҳамгироии технологияҳои инноватсионӣ ба монанди таҳлили маълумоти бузург ва зеҳни сунъиро зимни маъракаҳои сиёсати хориҷӣ душвор мегардонад.
Мушкилоти дигар маҳдуд будани захираҳои кадрист. Барои пӯшиши муваффақи иттилоотӣ шумораи зиёди мутахассисонро такозо мекунад, ки малакаҳои кор бо технологияҳои рақамӣ, таҳлили додаҳо ва идоракунии коммуникатсияро доранд. Аммо дар Тоҷикистон чунин кадрҳо асосан дар бахши хусусӣ ё созмонҳои байналмилалӣ мутамарказ мешаванд, ки ниҳодҳои давлатиро аз сатҳи зарурии ҳирфаӣ маҳрум мекунанд. Таҳлили муқоисавӣ нишон медиҳад, ки кишварҳои пешрафта, ба мисли Чин, барои омода кардани мутахассисон дар соҳаи коммуникатсияҳои стратегӣ ва дипломатияи рақамӣ захираҳои назаррасро сармоягузорӣ мекунанд. Ин кишварҳо барои бартараф кардани камбудиҳо дар ин соҳа барномаҳои махсуси таълимӣ ва грантҳои байналмилалиро фаъолона истифода мебаранд.
Хавфи афзояндаи маълумоти бардурӯғ барои Тоҷикистон як имтиҳони ҷиддиро дар татбиқи пӯшиши иттилоотии сиёсати хориҷӣ ба миён меорад. Ҳуҷумҳои иттилоотӣ, ба инҳисор ва таҳрифи барқасдона ба далелҳо эътимодро ба ташаббусҳои давлатӣ коҳиш дода, дар арсаи байналхалқӣ имиҷи манфии мамлакатро ба вуҷуд меоранд.
Яке аз мушкилиҳои мубрам дар ин замина паҳн кардани хабарҳои бардурӯғ дар бораи нақши Тоҷикистон дар идораи захираҳои об дар Осиёи Марказӣ аст. Масалан, сохтмони неругоҳи барқи обии Роғун дар Тоҷикистон нигарониҳои кишварҳои ҳамсоя, бахусус Ӯзбекистонро ба далели таъсири эҳтимолӣ дар таъмини об ва кишоварзӣ ба бор овард. Ислом Каримов, Президенти Ҷумҳури Ӯзбекистон дар соли 2010 тарҳи нерӯгоҳи барқии обии Роғунро “лоиҳаи бемаврид” номид. Ин изҳорот ақидаҳоро дар бораи Тоҷикистон ҳамчун як давлати дар ҷудо монда ва тақобул ташкил медиҳад, ки ин ҳамкориҳоро бо шарикони байналхалқӣ мушкил мекунад.
Дар ин маврид, ҳисоботҳои давлатӣ нишон медиҳад, ки як қисм маълумоти бардурӯғ тавассути платформаҳои рақамӣ, аз қабили шабакаҳои иҷтимоӣ ва сайтҳои хабарӣ паҳн мешавад. Ин манбаъҳо барои ташаккули имиҷи манфии кишвар дар масъалаҳои амнияти экологӣ, тиҷорати байналхалқӣ ва ҳамкориҳои фарҳангӣ фаъолона истифода мешаванд. Масалан, интиқод аз ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар доираи СММ аксар вақт бо пӯшиши таҳрифи далелу фактҳо ва муаррифии лоиҳаҳои миллӣ ҳамчун таҳдид ба минтақа нишон дода мешавад. Аз он ҷумла, дар ҳисоботи «Таъмини амнияти иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шароити ҷаҳонишавӣ» таъкид шудааст, ки технологияҳои иттилоотӣ ба рушди устувори давлат таъсир расонида, мамлакат бо хатару чолишҳое, ки аз фазои маҷозӣ бармеояд, дучор меояд.
Барои мубориза бо маълумоти бардурӯғ, Тоҷикистон бояд низоми миллии мониторинг ва таҳлили фазои иттилоотиро таҳия кунад. Унсури муҳими чунин низом бояд мониторинги мунтазами маводҳои ба табь расидаи байналхалқӣ, муайян кардани сарчашмаҳои маълумоти бардурӯғ ва инкори фаврии онҳо бошад. Аммо имкониятҳои ин гуна ташаббусҳо аз нарасидани захираҳо ва кадрҳо маҳдуд аст. Масалан, фарқ аз кишварҳои пешрафтае чун Русия, дар Тоҷикистон марказҳои махсуси таҳлилӣ, ки қодир ба мониторинги васеъмиқёси маълумоти бардурӯғро доранд, вуҷуд надорад. Русия барои муаррифии мавқеъи худ дар арсаи байналхалқӣ аз агентиҳо, ба мисли RT ва Sputnik фаъолона истифода мекунад, ки ин мавқеъи онро дар фазои иттилоотии ҷаҳонӣ ба таври қобили мулоҳиза мустаҳкам мекунад.
Дурнамои дипломатияи рақамӣ ва ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ
Дипломатияи рақамӣ як ҷузъи муҳими пӯшиши иттилоотии муосири сиёсати хориҷӣ, бахусус барои давлатҳои дорои захираҳои маҳдуд, ба мисли Тоҷикистон мегардад. Вай ба шумо имкон медиҳад, ки воситаҳои нисбатан арзон ва дастрасро, аз ҷумлаи чун шабакаҳои иҷтимоӣ барои расидан ба аудиторияи ҷаҳонӣ истифода шавад. Рушди дипломатияи рақамӣ дар Тоҷикистон барои баланд бардоштани имиҷи байналмилалии он ва ҳамкории сифатан муассир бо ҷомеаи ҷаҳонӣ алоқаманд аст. Як ҷанбаи муҳими дипломатияи рақамӣ ин истифодаи фаъоли шабакаҳои иҷтимоӣ аз ҷониби Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Масалан, аккаунтҳо дар Facebook, Instagram, X (собиқ Twitter) ва Telegram ҳамчун платформаи иртибототи зуд дар бораи ташаббусҳои сиёсати хориҷӣ, ба монанди дипломатияи об ва лоиҳаҳои башардӯстона хизмат мекунанд. Ин каналҳо имкон медиҳанд, ки на танҳо иттилооти расмӣ паҳн карда шавад, балки дар вақти воқеӣ бо аудиторияи байналхалқӣ робита дошта бошад. Мушкилоти аслӣ дар рушди дипломатияи рақамӣ дар Тоҷикистон камбуди имкониятҳои техникӣ ва кадрҳои баландихтисос аст.
Масалан, барои истифодаи самараноки шабакаҳои иҷтимоӣ ва платформаҳои рақамӣ мутахасисони баландихтисоси соҳаи коммуникатсияҳои стратегӣ лозим аст, ки маълумоти бузург ва фактҳоро таҳлил кунанд. Тавре дар боло зикр гардид, фарқияте аз кишварҳои пешрафта, аз қабили Чин ва ИМА, Тоҷикистон ҳанӯз имконияти зарурати инфрасохтори таълими чунин кадрҳоро дар сатҳи низоми дараҷавӣ надорад. Барои ҳалли ин проблема Тоҷикистон метавонад аз таҷрибаи байналхалқӣ ва ҳамкорӣ бо шарикони хориҷӣ истифода кунад.
Масалан, барномаҳое, ки дар чаҳорчӯби ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ва СММ амалӣ мешаванд, имкон медиҳанд, ки коршиносони байналхалқӣ барои омода кардани мутахассисон дар соҳаи дипломатияи рақамӣ ҷалб карда шаванд. Чунин ташаббусҳо ба интиқоли дониш ва технологияҳои зарурӣ барои татбиқи маъракаҳои иттилоотии муваффақ мусоидат мекунанд. Созмонҳои байналхалқӣ метавонанд дар пӯшиши иттилоотии сиёсати хориҷии Тоҷикистон нақши муҳим бозанд. Ин сохторҳо на танҳо кӯмаки молӣ, балки иттилоотиро низ мерасонанд, ки ба мамлакат барои ҷуброни камбуди захираҳо ва таҳкими мавқеъаш дар арсаи ҷаҳонӣ кӯмак мекунанд. Масалан, иштироки Тоҷикистон дар ташаббусҳои СММ оид ба рушди устувори захираҳои об имкон дод, ки таваҷҷӯҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба мушкилоти асосии экологии минтақа ҷалб карда шавад.
Ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО низ ба пешрафти дипломатияи фарҳангӣ дар Тоҷикистон мусоидат мекунад. Барномаҳои марбут ба ҳифзи мероси фарҳангии дар боло номбаршуда ҳамчун объектҳои мероси ҷаҳонӣ мавқеи байналхалқии мамлакатро мустаҳкам карданд. Инъикоси ин иқдомот дар расонаҳои байналмилалӣ имкон дод, ки на танҳо вижагиҳои фарҳанги волои тоҷикон таъкид шавад, балки таваҷҷуҳ ба имкониятҳои сайёҳӣ дар минтақа ҷалб шавад.
Институтҳои молиявии байналхалқӣ, ба мисли Бонки умумиҷаҳонӣ ва Бонки аврупоии бозсохт ва рушд низ метавонанд дар пешрафти зерсохтори иттилоотии Тоҷикистон саҳм гузоранд. Масалан, лоиҳаҳои марбут ба мониторинги муҳити зист ва идоракунии устувори об бо дастгирии ин созмонҳо маблағгузорӣ мешаванд. Ин лоиҳаҳо ҷузъи таркибии пӯшиши иттилоотӣ буда, имконият медиҳад, ки барои паҳн кардани натиҷаҳои таҳқиқот ва ба масъалаҳои минтақавӣ таваҷӯҳ карда шавад. Рушди дипломатияи рақамӣ ва ҳамкорӣ бо созмонҳои байналхалқӣ барои Тоҷикистон дурнамои назаррасро боз мекунад. Истифодаи воситаҳои муосири рақамӣ, лоиҳаҳои муштарак ва дастгирии молиявии байналмилалӣ ба мамлакат имкон медиҳад, ки сарфи назар аз захираҳои маҳдуд, ташаббусҳои сиёсати хориҷии худро самаранок пешбарӣ намояд. Барои ноил шудан ба самаранокии ҳадди ақал, сармоягузории минбаъда ба рушди захираҳои инсонӣ ва ҳамгироии технологияҳои инноватсионӣ лозим аст.
Таҳлили имконият ва таҳдидҳо ба имиҷи байналмилалии Тоҷикистон
Тоҷикистон сарфи назар аз захираҳои маҳдуд барои таҳкими имиҷи байналхалқии худ иқтидори беҳамто дорад. Ин иқтидор бо мавқеъи геополитикӣ, мероси фарҳангӣ ва захираҳои табиӣ алоқаманд аст, ки онҳоро метавон ҳамчун як ҷузъи пӯшиши иттилоотии сиёсати хориҷӣ самаранок истифода кард.
1.Мавқеи геополитикӣ. Ҷойгиршавии ҷуғрофии Тоҷикистон дар чорроҳаи Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ онро як иштирокчии муҳими ташаббусҳои минтақавӣ, аз қабили лоиҳаи «Як камарбанд ва як роҳ» ва барномаҳои марбут ба рушди устувор месозад. Ин омил имкон медиҳад, ки мамлакат худро ҳамчун як маркази транзитӣ ва пули байни Шарқу Ғарб ҷой диҳад. Масалан, ширкати Тоҷикистон дар лоиҳаҳои нақлиётӣ ва энергетикӣ дар расонаҳои байналхалқӣ фаъолона инъикос мешавад, ки ба таҳкими имиҷи иқтисодии он мусоидат мекунад.
2. Мероси фарҳангӣ. Мероси фарҳангии Тоҷикистон боз як воситаи муҳими эҷоди имиҷи мусбати байналхалқӣ мебошад. Ба феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО шомил шудани мавзеъҳо таваҷҷӯҳро ба бойигарии фарҳанги тоҷикон ҷалб намуда, ба рушди сайёҳӣ мусоидат кардааст. Ин талошҳо тавассути чорабиниҳои фарҳангӣ, аз қабили «Рӯзҳои фарҳанги Тоҷикистон» дар хориҷа, ки ба таҳкими робитаҳои фарҳангӣ ва тарғиби ҳувияти миллӣ мусоидат мекунанд, дастгирӣ мешаванд.
3. Дипломатияи обӣ. Захираҳои нодири табиии Тоҷикистон, бахусус захираҳои оби тоза ба мамлакат имкон медиҳанд, ки дар идоракунии устувори об мавқеи пешсафро ишғол намояд. Ташаббусҳои марбут ба «дипломатияи об» аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ фаъолона дастгирӣ карда мешаванд ва дар маъракаҳои иттилоотии ҷаҳонӣ инъикос меёбанд. Ин лоиаҳо ба Тоҷикистон имкон медиҳанд, ки на танҳо имиҷи байнал халқии худро таҳким бахшад, балки таваҷҷӯҳро ба мушкилоти экологӣ ва иҷтимоии минтақа ҷалб кунад. Аммо дар баробари имкониятҳо хатарҳои ҷиддӣ низ вуҷуд доранд, ки метавонанд ба имиҷи байналмилалии Тоҷикистон таъсири манфӣ расонанд. Дар байни онҳо рақобати афзоянда дар фазои иттилоотӣ, таҳдиди маълумоти бардурӯғ ва ҳамгироии нокифояи технологияҳои инноватсионӣ ҷои махсусро ишғол мекунад.
1.Рақобат дар фазои иттилоотӣ. Дар шароити рақамисозии ҷаҳонии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Қазоқистон ва Ӯзбекистон, барои пешбурди ташаббусҳои сиёсати хориҷии худ аз технологияҳои муосир фаъолона истифода мекунанд. Масалан, мамлакатҳои минтақа барои рушди инфрасохтори иттилоотӣ, аз ҷумла марказҳои таҳлилӣ ва маъракаҳои байналмилалии воситаҳои ахбори омма маблағгузории зиёд мекунанд. Ин ба Тоҷикистон фишорро ба вуҷуд меорад , ки дар шароити захираҳои маҳдуд рақобат кардан душвор мешавад.
2. Хатари маълумоти бардурӯғ. Маълумоти бардурӯғ ҳамчун як хатари ҷиддӣ барои имиҷи байналхалқии Тоҷикистон боқӣ мемонад. Масалан, таҳдидҳои иттилоотии марбут ба ташаббусҳои экологӣ ва тақсими захираҳои об ба имиҷи мамлакат латма зада, эътимодро ба лоиҳаҳои сиёсати хориҷии он коҳиш медиҳанд. Чунин таҳдидҳо таҳияи чораҳои муассиртари муқовимат, аз ҷумла мониторинги фазои иттилоотӣ ва ҳамкорӣ бо расонаҳои байналхалқиро тақозо мекунанд.
3.Рақамикунонии нокифоя. Яке аз таҳдидҳои дигар ин рақамикунонии нокифояи равандҳои пӯшиши иттилоотӣ мебошад. Сарфи назар аз истифодаи фаъоли шабакаҳои иҷтимоӣ, платформаҳо ба монанди Facebook ва Telegram ба стратегияи умумии дипломатияи рақамӣ суст ворид карда шудаанд. Ин имконияти вокунишро зуд ба мушкилот ва муоширати муассир бо аудиторияи байналмилалиро маҳдуд мекунад.
Барои рафъи таҳдидҳои мавҷуда ва истифода аз имкониятҳои мавҷуда Тоҷикистонро зарур аст, ки ба самтҳои зерин таваҷҷӯҳ зоҳир намояд:
1.Рушди иқтидори кадрӣ. Тайёрии мутахасисон дар соҳаи комуникасия ва дипломатияи рақамӣ имконият медиҳад, ки сифати пӯшиши иттилоотӣ баланд бардошта шавад.
2.Амиқтар кардани ҳамкории байналхалқӣ. Барномаҳое, ки дар якҷоягӣ бо созмонҳои байналмилалӣ амалӣ мешаванд, метавонанд захираҳо ва технологияҳои заруриро таъмин кунанд.
3.Интегратсияи технологияҳои инноватсионӣ. Истифодаи маълумоти зиёд, зеҳни сунъӣ ва платформаҳои таҳлилӣ мавқеи Тоҷикистонро дар фазои иттилоотӣ таҳким мебахшад.
А. Азимов,
Ш. Абдуллоева.
Бознашр аз конференсияи илмӣ-амалии байналмилалӣ дар мавзуи «Нақши ВАО дар шароити ҷаҳонишавӣ ва бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо»
